امروزه برای پیشگیری از آسیبهای ورزشی داشتن اطلاعات پایه از علوم مختلف ورزشی اعم از آناتومی، بیومکانیک، فیزیولوژی و حرکت شناسی بسیار ضروری میباشد. اغلب مربیان و ورزشکاران به غربالگری پیش از فصل در ورزشهای رقابتی و حرفهای روی آوردهاند. این غربالگری به منظور پیشگیری از آسیب و همچنین ارتقای راهبردهای اجرا انجام میشود (1). آزمون‌های عملکردی، گروهی از آزمونهای جسمانی - مهارتی هستند که برای پرکردن این خلاء با اهداف متفاوتی مورداستفاده قرار میگیرند. از جمله این اهداف میتوان به تعیین توانایی ورزشکاران برای شرکت در یک ورزش، فعالیت تفریحی و یا بازگشت به فعالیت در حالتی ایمن و زمان مناسب، بدون محدودیت حرکتی نام برد (2). در سالهای اخیر استفاده از غربالگری قبل از شرکت در مسابقات به عنوان وسیلهای برای تعیین کیفیّت حرکات عملکردی، پیشگویی خطرآسیب و همچنین عملکرد ورزشی به طور قابل توجّهی رو به افزایش است (3). آزمونی در غربالگری مؤثر است که توانایی بهکارگیری و شناسایی عضلات، خاصّ و محدودیّتهای مفصلی را برای افرادی که ثبات و و تحرک مناسب در اجرای حرکات ندارند، دارا باشد. به همین منظور کوک و همکاران با در نظر گرفتن غربالگری پیش فصل و عوامل مرتبط با اجرا، آزمون غربالگری عملکرد حرکتی را معرفی کردند که برای ارزیابی کل زنجیره حرکتی مناسب و در شناسایی مناطقی از بدن ورزشکار که مستعد آسیب میباشند، مؤثر است (4). نتایج آزمون‏های غربالگری می‎تواند برای فردی سازی  برنامه‎های تمرینی و به طور بالقوه بهبود عملکرد ورزشی و کاهش خطر آسیبهای ورزشی استفاده شود (5). ابزار غربالگری، قادر خواهد بود که عدم تقارن‎ها و محدودیت‎های حرکتی را شناسایی، ارزیابی و طبقه‏بندی کند. به نظر می‎رسد عدم تقارن  و محدودیت الگوی حرکتی پایه، مزایای تمرینات عملکردی و آمادگی جسمانی را کاهش می‎دهند (6). اطلاعات معاصر پیشنهاد می‎کند، این متغیّرها احتمالاً به آسیب‎های ورزشی برمی‎گردند. یکی از اهداف توسعه ابزار غربالگری شناسایی محدودیت‎های الگوی حرکتی می‎باشد. بنابراین، افراد حرفه‎ای می‎توانند قبل از افزایش میزان تمرینات جسمانی به منظور نرمال نمودن حرکت، تمرینات اصلاحی ویژه هر فرد  را تجویز کنند. تأثیر این رویکرد ، هم در شرایط فردی و هم در محیط‎های گروهی به اثبات رسیده است (7). در همین راستا، دالینگا و همکاران  (2012) در یک مطالعه مروری از ابزارهای غربالگری که میتواند برای پیش بینی آسیبهای اندام تحتانی در ورزشهای گروهی استفاده شود، را انجام دادند، این مطالعه در ورزشهای تیمی نظیر فوتبال انجام شد. این محققین بر این باور بودند که گسترش ابزارهای غربالگری میتواند به پیش بینی و پیشگیری آسیب در ورزش کمک کند (8). نتایج مطالعات حاکی از ضعف در الگوهای حرکتی و عملکرد ناشی از خستگی است (9, 10). خستگی با کاهش فعالیت دوکهای عضلانی که نقش مهمی در نگهداری ثبات دارد، موجب کاهش عملکرد میشود (10). خستگی عضلانی عملکرد سیستمهای متابولیکی و عصبی- عضلانی را کاهش میدهد که از تبعات آن، قطع انقباض عضلانی و کاهش استمرار فعالیت است و در نهایت، انقباض عضلانی نمیتواند برای مدت طولانی تداوم یابد. خستگی، ناتوانی زودگذر در حفظ توان یا نیروی عضلانی به هنگام انجام انقباضهای متوالی است (11). استرونگ و همکاران (2018)، نشان دادند پس از ایجاد خستگی عضلانی در رقصندهها نمرات مربوط به عملکرد اندام تحتانی به شکل معنی داری کاهش پیدا کرده است (12). در واقع، خستگی عضلانی در فعالیتهای فیزیکی روزمره و ورزشی، نیازمند ترکیبی از حفظ الگوی حرکتی صحیح و اجزای خاصّ حرکتی میباشد. از این‌رو، بهبود الگوی حرکتی یکی از شاخصهای مهم ثبات در اجرا و عملکرد فعالیتهای روزمره و به ویژه فعالیتهای ورزشی تلقی میشود (13). با توجّه به ارتباط اجرای مهارتهای ورزشی و داشتن الگوی حرکتی صحیح در حین فعالیتهای روزمره و به ویژه فعالیتهای ورزشی و همچنین، تأثیر آن بر افزایش احتمال آسیب بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات الگوی حرکتی از جمله خستگی، مورد توجّه قرار گرفته است (14). بیشتر آسیبهای ورزشی در اواخر فعالیتها و مسابقات ورزشی اتفاق میافتد. این امر نشان میدهد که تأثیرات منفی و جمع شونده خستگی به ویژه در اواخر مسابقات بر کنترل عصبی- عضلانی و در نتیجه بر هم خوردن الگوی حرکتی، میتواند منجر به ایجاد استراتژیهای حرکتی خطرناک و افزایش احتمال آسیب شود (15). این تأثیر منفی از نظر پیشگیری از آسیب مهم است؛ چرا که عضلات علاوه بر انقباض، وظایف دیگری نیز به عهده دارند که شامل کاهش نیروهای شوکی، کاهش فشارهای خمکننده استخوانها و افزایش ثباتدهی مفاصل میشود. اگر عضلات بتوانند وظیفه خود را به خوبی انجام دهند، باعث حمایت بدن در مقابل آسیبها میشود. هرگونه تغییر در عملکرد عضلات ناشی از خستگی، منجر به کاهش توانایی عضلات در پیشگیری از آسیبهای ورزشی میگردد (16). با توجّه به عوامل ذکر شده در بالا، آمادگی ساختار عضلانی- اسکلتی انسان و تعامل آن با سایر سیستم ها برای انجام و اجرای حرکات عملکردی ضروری می‌باشد، به نظر میرسد خستگی بر روی حرکات عملکردی افراد بخصوص ورزشکاران اثرگذار باشد. از این رو محقق در پی آن برآمده است که اثر خستگی عملکردی را بر نمره آزمون غربالگری حرکات عملکردی طراحی شده ویژه والیبال بسنجد.

پژوهش حاضر از نوع کاربردی و نیمه تجربی بود. نمونه های تحقیق حاضر40 والیبالیست فعال لیگ برتر با سابقه حداقل 3 سال بازی والیبال با دامنه سنی 16-20 سال تشکیل دادند که به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند و در یک گروه قرار گرفتند. آزمودنیها هیچ‌گونه سابقه نقصهای شنوایی، دهلیزی، بینایی، شکستگی و جراحی در اندام تحتانی (در یک سال اخیر)، مشکلات عصبی و تکان مغزی و هرگونه آسیب اسکلتی عضلانی نداشته و سابقه آسیب جدی نداشتند. از طریق پرسش‌نامهای که بین آزمودنی‌ها توزیع شد اطلاعات فردی، سوابق پزشکی ورزشی و فرم رضایت نامه جمعآوری گردید. سپس آزمودنیها در جلسهای با وسایل و نحوه اجرای پروتکل خستگی و نکاتی که در طی این پژوهش بایستی مد نظر قرار دهند، به صورت کتبی و شفاهی آشنا شدند. آزمودنیها 48 ساعت قبل از اجرای پیش آزمون و پس آزمون هیچ گونه فعالیت شدید بدنی نداشتند. همچنین آن‌ها 3 ساعت قبل از اجرای آزمون‌ها آخرین وعده غذایی خود را مصرف کردند. ابتدا قد و وزن آزمودنیها گرفته شد. آزمودنی به منظور جلوگیری از بروز آسیب دیدگی به مدت 10 دقیقه به اجرای حرکات کششی و گرم کردن بدن پرداختند. سپس از آزمودنی آزمون غربالگری گرفته شد. تمام حرکات آزمودنی ها توسط پژوهشگر مشاهده و نمره گذاری گردید (4). بلافاصله بعد از انجام آزمون، آزمودنیها پروتکل خستگی عملکردی تعریف شده توسط ساسکو (2004) و ویکینیز را انجام دادند (17). بلافاصله بعد از انجام پروتکل خستگی مجدداً آزمون غربالگری عملکردی ویژه والیبال گرفته شد. برای تعیین میزان خستگی از مقیاس درک فشار بورگ (RPE) استفاده گردید.

آزمون غربالگری عملکرد حرکتی (89/0ICC=  ) شامل 7 الگوی حرکتی اصلی (اسکوات کامل، گام برداری از روی مانع، لانچ روی خط مستقیم، دامنه حرکتی شانه، بالا آوردن پا بهصورت صاف و فعال، شنای پایداری تنه و پایداری چرخشی) و 3 آزمون آشکارسازی (دامنه حرکتی شانه، شنای پایداری تنه و پایداری چرخشی) مورد استفاده قرار میگیرد، بود (18) (شکل 1).

شکل 1. a . اسکات کامل، b. هگزاگون،  c. لانچ خطی، d. تحرک پذیری شانه،   e. آزمون آشکارسازی،   f. شنای سوئدی با حفظ ثبات تنه، g. آزمون آشکارسازی شنا سوئدی،  h.. آزمون ثپات چرخشی،  i آزمون آشکار سازی ثبات چرخشی،  j. پرش اسکوات،  k. زنجیره حرکتی بسته اندام فوقانی، l. لانج جانبی،  m. پرش سه گام برای مسافت، n. پرتاب مدیسن بال از پهلو.

توضیحات لازم و دستورالعملهای گفتاری مربوط به اجرای هر الگوی حرکتی کوک  و همکاران (2006) قبل از اجرای آزمون به هر آزمودنی گفته شد و آزمون را یک‌بار بهصورت آزمایشی انجام دادند. به منظور ارزیابی الگوهای حرکتی آزمونگرها با فاصله یکسانی از آزمودنی در هر 3 جهت قدامی، خلفی و جانبی قرار میگرفتند. آزمودنیها هر الگوی حرکتی را 3 بار انجام دادند که برای الگوهای یکطرفه بهترین نمره در 3 تکرار و برای الگوهای دوطرفه، بهترین نمره برای هر طرف ثبت شد و از بین بهترین نمره‌های هر طرف، کمترین نمره برای نمره کلی در نظر گرفته شد. در این آزمون هر فرد میتواند نمرات بین صفرتا سه را برای هر الگوی حرکتی کسب کند که در صورت اجرا بدون حرکت جبرانی نمره سه، اجرا با حرکت جبرانی نمره دو، عدم توانایی در اجرا و برگشت به حالت اوّلیه نمره یک و اجرای همراه با درد نمره صفر دریافت کردند (18). بالتر و همکاران (2010)، این آزمون را آزمونی با روایی کافی برای پیشبینی آسیب گزارش و بیان کردند امتیازکمتر از 14 در این آزمون ورزشکار را چهار برابر بیشتر مستعد آسیب میکند. مجموع بیشترین امتیازات در این آزمون 21 است که امتیاز کمتر از 14 طبق گزارش پژوهشها فرد را مستعد آسیب میکند (19). جهت اعمال خستگی کل بدن از پروتکل خستگی عملکردی 7 مرحله تعریف شده توسط ویکینیز (2004)، استفاده شد (17). نقطه A در شکل 2 محل اجرای آزمون FMS  بود. ایستگاه اوّل 5 دقیقه نرم و آهسته دویدن در فضایی که آزمودنی انتخاب کرد. ایستگاه دوم 3 دقیقه دوی سرعت در طول زمین بسکتبال، ایستگاه سوم 2 دقیقه شنای سوئدی، ایستگاه چهارم 2 دقیقه دراز و نشست، ایستگاه پنجم 3 دقیقه بالا و پایین رفتن از پله به ارتفاع 31 سانتی متر، ایستگاه ششم 3 دقیقه دوی رفت و برگشت در طول زمین بسکتبال، ایستگاه هفتم 2 دقیقه دویدن با آهنگ یکنواخت طوری که آزمودنی بتواند تا اتمام کار با همین سرعت بدود و از مقیاس امتیازدهی بورگ (مقیاس میزان درک تلاش) برای اندازه گیری میزان تأثیر خستگی استفاده شد و از آزمودنی خواسته شد، تا احساس واقعی خود را نسبت به شدت فعالیتی که انجام داده است، بیان کند و با استفاده از جدول طرح شده توسط بورگ آن را استخراج کرد و حداقل امتیاز در پایان ایستگاه هفتم 15 در نظر گرفته شد. این میزان از خستگی حدود 75% تا 85% حداکثر اکسیژن مصرفی میباشد. اندازه گیری درک فشار درست قبل از شروع ایستگاه اول، بعد از ایستگاه سوم یعنی درست در نیمه راه و دقیقا بعد از انجام ایستگاه هفتم انجام شد (17) (شکل 2).
در این پژوهش برای بررسی تجزیه و تحلیل اطلاعات آماری بدست آمده از روش های آماری توصیفی و استنباطی استفاده شد. به منظور بررسی توزیع نرمال داده ها از آزمون شاپیرو- ویلک و برای بررسی اثر خستگی عملکردی بر نمرات آزمون غربالگری حرکت عملکردی ویژه والیبال افراد از آزمون T هم‌بسته و آزمون ویلکاکسون استفاده شد. عملیات آماری به کمک نرم افزار SPSS نسخه  23 انجام شد. تمام آزمون فرضیات در سطح معناداری برابر یا کوچکتر از 05/0 انجام شد.

یافتهها حاکی از کاهش نمرات کلی آزمونFMS  پس از اعمال پروتکل خستگی عملکردی در دختران والیبالیست بود. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که خستگی عضلات، تأثیر منفی در نمرات کلی آزمون غربالگری حرکات عملکردی داشت. یافتههای این مطالعه نشان می دهد که تمرکز بر روی فاکتورهای مربوط به آزمون FMS برای افزایش قدرت و آماده سازی فرد به طور بالقوه میتوان مورد توجّه قرار گیرد. بر اساس جستجوی محقق مطالعه‌ای در این زمینه یافت نشد که به تأثیر خستگی عملکردی بر نمره کلیFMS  ویژه والیبال در ورزشکاران دختر حرفهای والیبال بپردازد. در همین راستا، به برخی از مطالعات مشابه با جامعه آماری و پروتکل تمرینی متفاوت با مطالعه حاضر پرداخته میشود. از این رو میتوان گفت، نتایج این تحقیق با یافتههای طباطبایی و همکاران (1394) (20)، آرمسترونگ و همکاران (2018) (12)، هلیل و همکاران (2009) (21)، لین و همکاران (2021) (22)، مزیدی و همکاران (2017) (23)، همراستا است. و با نتایج روس و همکاران (2018) (24)، غیر همسو میباشد. آرمسترونگ و همکاران (2018)، به اثر پروتکل خستگی عملکردی بر نمره آزمون غربالگری حرکات عملکردی در چهل رقصنده دانشگاه پرداختند. محققان این مطالعه گزارش کردند، متغیرّهای مربوط به نمره FMS پس از انجام پروتکل خستگی به طوری معنی داری کاهش پیدا کرد. همچنین به طور خاصّ کاهش بیشتری در نمرات مربوط به اسکات عمیق و لانچ درون خطی مشاهده شد (12). مزیدی و همکاران (2022)، نیز به بررسی تأثیر خستگی عملکردی بر عملکرد 18 والیبالیست (9 مرد و 9 زن) پرداختند. یافتههای این مطالعه نشان داد، خستگی از طریق اثر منفی بر سیستم عصبی -  عضلانی منجر به کاهش نمرات مربوط به عملکرد والیبالیستها میشود (23). لین و همکاران (2021)، نیز نشان دادند، خستگی منجر به کاهش گشتاور عضلات اندام تحتانی، کاهش حداکثر ارتفاع پرش و در نهایت از این طریق منجر به ضعف در عملکرد ورزشکاران رشته والیبال میشود (22). درحالت خستگی نقش سیستم عصبی مرکزی درکنترل حرکت کاهش مییابد و این کنترل به تعامل سیستم و محیط واگذارمیشود؛ بنابراین، ممکن است این مسئله در وضعیّت پیشبینی ناپذیر محیطی به آسیب منجر شود (25). خستگی باعث کاهش توانایی تولید نیرو، هماهنگی عصبی - عضلانی، دقت کنترل حرکتی، حس عمقی، ثبات مفصلی، هم انقباضی عضلات و افزایش زمان عکسالعمل میشود، که نتیجه اصلی آن کاهش مشخص در عملکرد عضلات است (25). از سویی دیگر روس و همکاران  (2018)، به اثر پروتکل خستگی عملکردی بر نمره آزمون SEBT در سی و پنج رقصنده پرداختند. در این مطالعه کاهش معنی‌داری در تعادل و ثبات پاسچر این ورزشکاران مشاهده نشد (24). بنابراین مطالعه ذکر شده با مطالعه حاضر همسو نمیباشد. باید توجّه داشت که جامعه آماری و پروتکل مربوط به عملکرد اندام تحتانی مطالعه ذکر شده با مطالعه حاضر متفاوت میباشد. درنتیجه، احتمالاً تفاوت در این متغیّرها ازدلایل مهم ایجاد تناقض درنتایج پژوهش مذکور در مقایسه با پژوهش حاضر میباشد. بنابراین، هنگام مقایسۀ نتایج مطالعات در این زمینه باید به این موارد توجّه کرد و احتیاط لازم را در نظر داشت. جانسون و همکاران (2007)، در تحقیقات خود چنین نتیجه گرفتندکه در 15 دقیقه انتهایی هر نیمه از فوتبال، انحراف میانگین در نمرات عملکرد در صفحه نیرو به طورمعنیداری به طرف جابجایی قدامی انتقال پیدا میکند و این تغییر در استراتژی تعادل درطول مراحل نهایی بازی خطرآسیب مچ پارا افزایش میدهد.از طرفی آن‌ها به این نتیجه مهم دست یافتند که شاخص ثبات درطول مدت بازی شبیه سازی شده تغییر نمیکند. بدین معنی که اجرای تکلیف تعادلی درسرتا سربازی حفظ میشود (26). این نتیجه با یافته-تحقیق حاضر متناقضاست. علت این تناقض میتواند وجود تفاوت درنوع تکلیف تعادلی استفاده شده و نوع تکلیف اعمالشده برای ایجادخستگی مربوط باشد. آن‌ها درمطالعهشان ازپروتکل شبیهسازی شده 90 دقیقه ای بر روی نوارگردان استفاده کردند. لذا پروتکل خستگی گریگ و جانسون قابل تعمیم به یک بازی والیبال نیست، در حالی که پروتکل ساسکو و ویکینیز (2004)  نیازهای حرکتی ویژه والیبال را درخود گنجاندهاست. افرادی که عملکرد پایینی در متغیرهای مربوط به FMS دارند، خطاهای حرکتی فاحشی دارند و عدم تقارن ممکن است منجر به برهم خوردن هماهنگی عضلات یا انتقال وزن نامناسب شود. به عنوان مثال اسکات به درجه بالایی از کنترل عصبی عضلانی نیاز دارد. اسکات و لانچ خطی نشان دهنده موقعیت های اوّلیه پا است که در تحمل وزن اتخاذ میشود و بنابراین تغییر در اجرای آن‌ها ممکن است منجر به آسیب شود (17). از دلایل فیزیولوژیکی که می-تواند توجیه کننده تأثیر پروتکل خستگی بر کاهش نمره آزمون اسکوات باشد. اینکه مشخص شده است که تمرین قدرتی با بارهای بیشینه با تغییر فعالیت عصبی عضله موجب بهبود در قدرت می شود. سازگاری عصبی به طور طبیعی هنگامی رخ میدهد که سیستم عصبی تحت فشار ناشی از جابجایی بار نا‌آشنا، دچار خستگی و عدم فعالیت عضلانی شود. این خستگی عصبی عضلانی، با کاهش در نیروی تولیدی عضله، توسط انقباض ارادی ایزومتریک بیشینه، بلافاصله پس از جابجایی بار قابل اندازه‌گیری است (27). متغیّرهای مربوط به آزمون FMS فرد را در یک پایه حمایتی باریک از طریق حرکات گام و گام به چالش میکشند و به تحرک و ثبات کافی نیاز دارند که باید به طور همزمان مورد استفاده قرار گیرد. درجه بالایی از کنترل حرکتی در ورزش والیبال مورد نیاز است و کاهش سطح عملکرد در در اجرای آزمون FMS ممکن است نشان دهنده کاهش کنترل وضعیتی باشد. بنابراین عملکرد ضعیف در عناصر مربوط به FMS برای عملکرد ورزشکاران والیبال مضر است و در حالت بدون خستگی شناسایی نمیشد. در نهایت باید گفت، خستگی باعث کاهش کارایی گیرنده های تعادلی میشود و دوره تاخیری واکنش عضلات اطراف مفصل را افزایش میدهد (28). افزایش این زمان عکس العمل انقباض عضلانی به علت عملکرد ضعیف گیرندههای مکانیکی موجب میشود که مفصل فراتر از دامنه حرکتی معمولی باز شود و عضلات اطراف مفصل مچ پا و زانو نمیتوانند به سرعت فعال شوند. از این رو دچار اختلال میگردند (29). باید این موضوع را در نظر داشت که شایعترین ناحیه آسیب در والیبال مچ پا میباشد از این رو محققان معتقدند که بازیکنان تیم های مثل لهستان و آمریکا مفاصل اندام تحتانی آن‌ها بخصوص مچ پا از موبیلیتی بهتری برخوردارند به همین دلیل دارای پرش بهتری نسبت به دیگر تیمها میباشند (30).
نتیجه گیری نهایی
مطالعه حاضر، اوّلین مطالعهای است که تأثیر خستگی عملکردی بر نمرات آزمون غربالگری حرکات عملکردی را در ورزشکاران رشته والیبال بررسی میکند. یافتههای این مطالعه نشان میدهد که برای شناسایی تغییرات در الگوی حرکتی، نیاز به بررسی غربالگری ورزشکاران والیبال در وضعیت خستگی میباشد. در همین راستا، شناسایی تغییرات کیفیّت حرکت در ورزشکاران والیبال در حالت خستگی نشان میدهد که غربالگری باید همچنین در وضعیت خستگی انجام شود، تا امکان شناسایی الگوهای حرکتی که ممکن است منجر به بروز آسیب شود، فراهم گردد. با غربالگری در وضعیت خستگی، احتمالاً توجّه بیشتری به تغییرات الگوهای حرکتی در حین اجرای مهارتهای مربوط به والیبال میشود.