دوره 10، شماره 2 - ( 6-1403 )
جلد 10 شماره 2 صفحات 103-88 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Farokhi A, Yaghobian A, Najafian Razavi M, Moghadam A. The Effect of Balance, Mindfulness, and Combined Exercises on Psychological Well-being and Fear of Falling in Inactive Elderly. J Sport Biomech 2024; 10 (2) :88-103
URL: http://biomechanics.iauh.ac.ir/article-1-343-fa.html
URL: http://biomechanics.iauh.ac.ir/article-1-343-fa.html
فرخی آرمین، یعقوبیان علی، نجفیان رضوی مهدی، مقدم امیر. تأثیر تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از سقوط سالمندان غیرفعال. مجله بیومکانیک ورزشی. 1403; 10 (2) :88-103
آرمین فرخی1 
، علی یعقوبیان2 ، مهدی نجفیان رضوی*2 ، امیر مقدم2
، علی یعقوبیان2 ، مهدی نجفیان رضوی*2 ، امیر مقدم2
1- گروه تربیت بدنی و علوم ورزشی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.
2- گروه تربیت بدنی و علوم ورزشی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2- گروه تربیت بدنی و علوم ورزشی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
متن کامل [PDF 1694 kb]
(612 دریافت)
| چکیده (HTML) (1360 مشاهده)
متن کامل: (512 مشاهده)
مقدمه
سالمندی به‌عنوان یکی از دوران زندگی بشر، مرحله ای مهم و اثرگذار در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی یک ملت می باشد. افراد سالمند، علاوه بر تغییرات بیولوژیکی و فیزیولوژیکی که در بدن رخ می‌دهد، با رویدادهای مهم زندگی از جمله بازنشستگی، مرگ دوستان و اعضای خانواده، رفتن به خانه جدید و عقب‌نشینی از فعالیت های اجتماعی و تغییراتی در روابط اجتماعی و وضعیت مالی مواجه می شوند. این دوره به‌طور طبیعی با کاهش توانایی های جسمانی و روانی همراه است. کاهش این توانایی ها زمانی که با روش زندگی کم‌تحرک و غیرفعال همراه می شود مشکلات سالمندی را افزایش داده و از نظر اقتصادی، اجتماعی و روانی هزینه هایی را به جامعه تحمیل می کند. یکی از حوزه‌های موردتوجه محققین سالمندی، رضایت سالمندان از زندگی است (1). ازجمله مشکلات روانی که سالمندان با آن مواجه هستند، کاهش بهزیستی روان‌شناختی است. بهزیستی روان‌شناختی به آنچه فرد برای بهزیستی نیاز دارد اشاره می کند. بهزیستی را نباید معادل با تجربه بیشتر لذت دانست، در عوض، بهزیستی روان‌شناختی دربرگیرنده تلاش برای کمال و تحقق نیروهای بالقوه فرد است. سالمندی دوره ای از زندگی بشر است که با کـاهش ظرفیـت-هـای فیزیولوژیکی و عملکرد حرکتی همراه است. افت عملکرد می توانـد نتیجۀ تحلیل سیستم های عصبی- عضلانی، عوامل روانی، شرایط محیطی، سبک زندگی و سایر عوامل باشد. کاهش توانایی حفظ تعادل و تغییر در الگوی راه رفتن از پیامدهای سالمندی است که افزایش سقوط و ترس از افتادن در این قشر از جامعه و درنهایـــــت، افزایش هزینۀ نگهداری و درمان آن‌ها را موجب خواهد شـــــد (2).
افتادن و ترس از افتادن می توانند به پیامدهای منفی روان‌شناختی و فیزیولوژیک منجر شوند. کیفیت زندگی یکی از شـاخص هـای روان‌شناختی است که تحت تأثیر از افتادن و ترس از افتـادن مـی باشد. کیفیت زندگی به‌عنوان حیطـه هـای اجتمـاعی، روانـی، جسمی و سلامتی متأثر از تجارب، باورها، ادراکات و انتظارات فرد تعریــف شــده اســت (3). بویــد و اســتیونس اظهار می-دارنـد شـیوع زیـاد افتـادن در سالمندان مسئله‌ای مهم است که می تواند به پیامدهای معکوس سـلامتی از جملـه کـاهش کیفیـت زنـدگی و محـدودیت های کــارکردی منجــر شــود (4). پری و همکــاران نیز دریافتند که سالمندانی با سابقه افتادن، نسبت به سالمندانی بدون این سابقه، کیفیت زنـدگی پـایین تـری داشـتند (5). سالکد و همکاران نیز اظهار داشتند که کیفیت زندگی زنان سالمند توسط افتادن تهدید می شود؛ بنابراین، کیفیـت زنـدگی بایـد به‌عنوان یک پیامد ثانویه افتادن مورد توجه قرار گیرد (6). فریدمن همکـاران دریافتنـد کـه افتادن و ترس از افتـادن، بـه افـت کـارکردی سـالمندان منجـر شد (7). بیندا و همکاران همچنین گزارش نمودند که سالمندان دارای ترس از افتادن، محدودیت در تعادل داشتند (8). ایبرگ و همکاران نشان دادند کـه سرعت گام سالمندان دارای تـرس از افتـادن، نسـبت بـه گـروه بدون ترس از افتادن به‌طور معنـی داری کُنـدتر بـوده و تغییرپذیری طول دوگام به‌طور معنی داری بیشتر است. آن ها دریافتند که گروه سـالمندان بـدون تـرس از افتادن نسبت به گروه دارای تـرس در عملکـرد تعـادل ایسـتا و چابکی/تعـادل پویـا به‌طور معنـی داری بهتـر بودنـد و تعـداد افتادن های کمتری را در یک سال گذشـته گـزارش کردنـد (9). همچنین، براساس یافته‌های اندرسون و همکـاران (10) تعادل ایسـتا، تـرس از افتـادن در آینـده را در اواخـر میان‌سالی پیش بینی می کند. براساس این تحقیق کاهش کارکرد و عملکرد اندام تحتانی، در کنار سایر عوامل، از عوامل خطـرزای تـرس از افتادن هستند.
تحقیقات زیادی اثرات مفید مداخلات ورزشی را بر بهبود کیفیت زندگی و کاهش افسردگی و اضطراب گزارش کرده اند. تمرینات پیشگیری از افتادن در شکل‌های گوناگونی وجود دارد و مشخص شده برنامه‌های تمرینی تقویتی، کششی و تعادلی چندوجهی در کاهش افتادن مفید هستند اما مشخص نشده که کدام اجزاء یا ترکیب آن ها، برای بهبود تعادل سالمندان بیشتر مؤثر بوده است و همچنین بیشتر آن‌ها از روش های تمرینی پیچیده استفاده می کنند که نیاز به ابزارهای ویژه ای دارد و در منزل قابل اجرا نمی باشد (11). درحالی‌که یکی از نیازهای سالمندان انجام فعالیت هایی است که با امکانات ساده در منزل قابل‌اجرا باشد و ضمن ترغیب آنان به داشتن فعالیت بدنی، نگرانی آنان را از آسیب‌دیدگی در حین اجرای تمرینات کاهش دهد، بنابراین روش های تمرینی تخصصی تر و آسان تر برای مطابقت با دلایل مختلف افتادن مورد نیاز است (12).
یکی از روش های مورد استفاده و معمول برای کاهش مشکلات سالمندان استفاده از تمرینات ذهنی و ذهن آگاهی است. یکی از مداخلات جدید شامل ذهن آگاهی است که یک آگاهی پذیرا و عاری از قضاوت از وقایع جاری است. در ذهن آگاهی فرد در هر لحظه، از شیوه ذهنی آگاه می شود. برای ذهن آگاهی دو شیوه اصلی در نظر گرفته می شود که عبارت است از انجام دادن و بودن؛ افراد در ذهن آگاهی فرا می گیرند که ذهن را از یک شیوه به شیوه دیگر هدایت کنند؛ ازاین‌رو ذهن آگاهی نیازمند راهبردهای رفتاری، شناختی و فراشناختی ویژه برای متمرکز کردن فرایند توجه است که به‌نوبه خود، از فکرهای منفی و گرایش به پاسخ‌های نگران‌کننده جلوگیری کرده که درنهایت منجر به افکار خوشایند می شود. تمرین ذهنی به‌عنوان بـازسـازی و الگـوی حرکتـی در ذهـن مطـرح است و در مـوارد متعددی برای بهبود عملکرد به کار می رود. تمرین ذهنی علاوه بر اینکه برای کسب مهارت جدید سودمند است، برای بازآموزی یک مهارت و همچنین بهترشدن اجرای مهارت در توان‌بخشی نیز می تواند مفید باشد. دلایل بی-شماری برای تمرین ذهنی ذکر شده است کـه برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: راحت و بی‌خطر و باصرفه بودن، نیاز نداشتن به امکانات و تجهیزات خاص، آموزش سـاده و اجرا بدون خسـتگی جسـمانی. در سالمندانی که انجام حرکات فیزیکـی برای آن‌ها مشـکل یا خطرناک است ایـن تمرین ها مـی توانـد جایگزین تمرین های فیزیکی شود و در پیشـبرد اهداف توان‌بخشی مـؤثر باشد (27، 13).
مطالعات روش های درمانی مختلفی را برای درمان افسردگی، اضطراب، ترس و مشکلات عملکردی سالمندان نشان داده اند. از میان آن‌ها می توان به روان‌درمانی معنوی- مذهبی، خاطره پردازی، گروه درمانی شناختی وجودگرا، آموزش راهبردهای شناختی مبتنی بر حل مسئله برای متغیر افسردگی و اضطراب، تمرین یوگا، تمرین آمادگی جسمانی، تمرین ذهنی و ذهن آگاهی اشاره کرد (14, 15). همچنین مطالعات، سودمندی تمرین ذهنی را برای بهبود راه رفتن متعادل زنان نشان دادند (16, 17). شمسی‌پور و همکاران (18) دریافتند تمرین های ترکیبی نسبت به تمرین های ذهنی یا بدنی تأثیر بیشتری بر تعادل دارد. البته مطالعات اندکی آموزش ذهن-آگاهی سالمندان را هدف قرار داده اند. بسیاری از این مطالعات به بررسی سالمندان با نقص شناختی خفیف پرداخته اند. ازآنجاکه افراد مسن بیشتر در معرض تجربه حوادث ناخوشایند مانند زمین خوردن هستند، در نتیجه موضوعات مربوط به رضایت اقتصادی، اجتماعی و گرایش به روابط متقابل با دیگران نسبت به سایر گروه های سنی از اهمیت بیشتری برخوردار است. زمین خوردن یک مشکل تهدیدکننده سلامتی در سالمندان است که باعث تغییر کیفیت زندگی و بهزیستی روانی سالمندان و بالا رفتن هزینه‌های نگهداری شده و دارای عوارض جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی است (19). ازاین‌رو، توجه به پیشگیری یا کاهش احتمال سقوط در افراد مسن توسط برنامه‌ریزی تمرینات ویژه می تواند به سلامتی و کیفیت زندگی آنان کمک قابل‌توجهی نموده و در نتیجه به‌طور عمده در استفاده از منابعی که صرف هزینه های مراقبت بهداشتی می گردد، صرفه‌جویی شود. با توجه به موارد یاد شده هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی اثربخشی تمرینات ذهن آگاهی، تعادل و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال می باشد. ازاین‌رو در مطالعه حاضر محقق درصدد است به‌منظور بررسی روش های بهینه برای بهبود کیفیت زندگی و بهزیستی روانی سالمندان و ارائه برنامه تمرینی که به‌راحتی برای آن‌ها قابل‌اجرا باشد، اثربخشی تمرینات ترکیبی جسمانی – ذهن آگاهی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان را بررسی نماید؛ بنابراین سؤال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه، آیا تمرینات ذهن آگاهی، تعادل و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تأثیر دارد؟
روش شناسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی با طرح پیش آزمون و پس آزمون می باشد. طرح تحقیق حاضر شامل پیش آزمون و پس-آزمون با گروه تمرینی و کنترل می باشد. آزمودنی های این تحقیق شامل 48 نفر از سالمندان مرد در دامنه سنی 65 تا 75 سال بودند که به‌صورت داوطلبانه و هدفمند و با توجه به اهداف مطالعه از میان سالمندان مرد شهرستان مشهد انتخاب شدند. حجم نمونه با توجه به مطالعات مشابه و با استفاده از نرم‌افزار جی پاور برای آزمون تحلیل واریانس با توان 80/0 و خطای 05/0 در هر گروه 12 نفر محاسبه شد. عدم فعالیت جسمانی منظم در طول یک سال گذشته از جمله معیارهای انتخاب افراد بود. شرکت-کنندگان پس از انتخاب به‌طور تصادفی در چهار گروه 12 نفری شامل؛ 1. گروه تمرین ذهن آگاهی 2. گروه تمرین تعادلی، 3. گروه تمرین ترکیبی و 4. گروه کنترل تقسیم شدند. در این پژوهش از پرسشنامه به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات فردی، سوابق ورزشی و پرسشنامه کارآمدی افتادن و مقیاس بهزیستی روان‌شناختی ریف استفاده شد. پرسشنامه بین‌المللی کارآمدی افتادن دارای 16 گویه می باشد که توسط یاردلی و همکاران (20) توسعه یافته و روایی آن تعیین شده است. گویه های این پرسشنامه دارای چهار گزینه "کاملاً نگرانم تا اصلاً نگران نیستم" نمرۀ یک تا چهار دارد و نمرۀ هر آزمودنی مجموع امتیازات وی از این سؤالات می باشد. نمرۀ بالاتر به معنی ترس بیشتر از افتادن یا کارآمدی پایین تر است. این ابزار در ایران نیز اعتباریابی شده و اعتبار آن معادل90/0 ارزیابی شده است (21, 22).
مقیاس بهزیستی روان‌شناختی توسط ریف (23, 24) ساخته شده است. این مقیاس دارای 77 گویه و به‌منظور سنجش بهزیستی روان‌شناختی تهیه شده است. این آزمون از 6 خرده مقیاس (رضایت از زندگی با 19 گویه، معنویت با 13 گویه، شادی و خوش‌بینی با 19 گویه، رشد و بالندگی فردی با 8 گویه، ارتباط مثبت با دیگران با 8 گویه و خودپیروی با 10 گویه) تشکیل شده است. در این مقیاس هر گویه 5 گزینه دارد که هر گزینه نشان‌دهنده نظرسنجی از آزمودنی در مورد خودش است. برای نمره‌گذاری به هر گزینه نمره ای از 1 تا 5 تعلق می گیرد که نمره بالاتر بیانگر بهزیستی روان‌شناختی بیشتر است.
برای اجرای طرح و گردآوری اطلاعات پس از انتخاب نمونه ها و گروه بندی آن‌ها، پرسشنامه کارآمدی افتادن و مقیاس روان‌شناختی ریف بین افراد توزیع و توسط آن‌ها تکمیل شد (پیش‌آزمون). سپس شرکت کنندگان در مرحله مداخله تمرینی به مدت 16 جلسه 60 دقیقه ای (سه روز در هفته) طبق برنامه گروه خود به تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و یا تمرینات ترکیبی پرداختند. گروه کنترل در این مدت هیچ‌گونه تمرین یا آموزشی دریافت نکرد. پس از طی دوره تمرینی تمامی گروه ها در پس‌آزمون (مطابق پیش‌آزمون) شرکت کردند. سپس داده ها از طریق روش های آماری مورد نظر تجزیه‌وتحلیل شد. لازم به ذکر است کلیه تمرینات مرتبط با ذهن آگاهی توسط مشاور روانشناس اجرا شد. برای تمرینات جسمانی سالمندان از پروتکل تمرین عملکردی (25) با نظارت یک دکترای تربیت بدنی و علوم ورزشی با مدرک مربیگری آمادگی جسمانی استفاده شد این برنامه تمرینی در دو مرحله انجام می شد. در هشت جلسه هفته اول تمرکز بر روی قدرت و استقامت عضلانی و در هشت جلسه دوم شرکت کنندگان بر روی مؤلفه-های تعادل و انعطاف‌پذیری متمرکز می شد، درحالی‌که به حفظ قدرت و استقامت به‌دست‌آمده از مرحله اول نیز توجه داشتند. در مرحله اول، هر جلسه پس از گرم کردن با راه رفتن سریع پیگیری می شد. محتوای جلسات خودآگاهی ذهنی در مطالعه حاضر برگرفته از پکیج آموزشی «ذهن آگاهی باون، چاولا و مارلات، 2011؛ با ترجمه مهدیان و همکاران، 1396» است و جلسات به شکل کارگاه مشاوره گروهی با رویکرد آموزشی برگزار شد (26). برای بررسی اختلاف بین گروه های مورد آزمایش در مطالعه حاضر از آزمون تحلیل کوواریانس و آزمون تعقیبی در سطح معنی‌داری کمتر از 5 صدم با استفاده از بسته‌های آماری SPSS19 انجام شد.
نتایج
در این بخش وضعیت شرکت کنندگان از نظر قد، وزن و سن و متغیرهای مورد مطالعه در گروه های تمرینی و کنترل در قالب جدول 1 ارائه شده است. داده های توصیفی عملکرد شرکت کنندگان در آزمون ها و متغیرهای مورد مطالعه به تفکیک گروه در قالب جدول 2 ارائه شده است. همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می شود، شاخص های ترس از افتادن و بهزیستی روان‌شناختی در هر سه گروه تمرین تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی در مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون بهبود یافته است، به‌طوری‌که این تغییرات در گروه تمرین ترکیبی قابل ملاحظه تر و محسوس تر می باشد. با توجه به اینکه سه گروه تمرینی و یک گروه کنترل وجود دارد بنابراین برای آزمون فرضیه از روش آماری تحلیل کوواریانس تک متغیری استفاده شد. استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس مستلزم رعایت کردن برخی از مفروضه های اساسی است که عبارت هستند از نرمال بودن داده ها، همگنی واریانس ها که در این پژوهش این مفروضه ها (آزمون کلموگروف-اسمیرنف و لون) مورد بررسی قرار گرفت. همان‌طور که از جدول 3 ملاحظه می‌گردد، بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. برای تعیین محل تفاوت های بین گروهی از آزمون تعقیبی دانکن استفاده شد. همان گونه که در جدول 4 مشاهده می شود میانگین نمرات گروه کنترل (زیرمجموعه سه) با سایر گروه ها تفاوت معنی داری دارد. به عبارتی هر سه گروه تمرینی نسبت به گروه کنترل عملکرد بهتری داشته اند؛ یعنی اینکه هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تأثیر داشته و سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی آن‌ها شده است. از بین روش های تمرینی؛ روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) تأثیر بیشتری بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال را داشته است. همچنین یافته ها نشان داد بین تأثیر روش های تمرین تعادلی و ذهن آگاهی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود ندارد و هر دو روش تقریباً به یک اندازه سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال شده است.
همان‌طور که از جدول 5 ملاحظه می‌گردد، بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. برای تعیین محل تفاوت های بین گروهی از آزمون تعقیبی دانکن استفاده شد. همان گونه که در جدول 6 مشاهده می‌شود، میانگین نمرات گروه کنترل (زیرمجموعه سه) با سایر گروه ها تفاوت معنی داری دارد. به عبارتی هر سه گروه تمرینی نسبت به گروه کنترل عملکرد بهتری داشته اند؛ یعنی اینکه هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تأثیر داشته و سبب کاهش ترس از افتادن آن‌ها شده است. یافته ها نشان داد از بین روش های تمرینی؛ روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) تأثیر بیشتری بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال را داشته است. همچنین نشان داد بین تأثیر روش های تمرین تعادلی و ذهن آگاهی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و هر دو روش تقریباً به یک اندازه سبب کاهش ترس از افتادن سالمندان غیرفعال شده است.
بحث
هدف اصلی مطالعه حاضر تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر تعادل و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال بود. نتایج نشان داد؛ بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. به‌طوری‌که هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن تأثیر داشته و سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی و کاهش ترس از افتادن سالمندان غیرفعال شده است. در مقایسه بین روش ها، روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) بیشترین اثربخشی بر شاخص‌های مورد مطالعه داشته است.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد روش های مختلف تمرین تعادلی، ذهن آگاهی و به‌ویژه تمرین ترکیبی (تعادل و ذهن آگاهی) موجب کاهش ترس از افتادن سالمندان شد. این یافته با نتایج مطالعات متعددی از جمله؛ کامران مهر و همکاران (13)، بهرامی و همکاران (27)، مختاری و همکاران (28)، کلودیو دی لوریتو (29)، کلوس پیفر (30)، استانگدل و همکاران (3)، چاندار کومار (31) و بدیعی و همکاران (32) همخوان است. به‌طوری‌که کامران مهر و همکاران (13) اثربخشی تمرینات ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی بر اضطراب، افسردگی و تعادل ایستا و عملکردی زنان سالمند با افسردگی و اضطراب خفیف را بررسی و گزارش کردند که اضطراب، افسردگی و تعادل عملکردی در گروه‌های ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی و تعادل ایستا در گروه بازخورد زیستی-آرامسازی افزایش معناداری داشتند. آن ها پیشنهاد کردند که تمرینات ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی به‌عنوان برنامه‌ای مکمل برای بهبود تعادل و عوامل روانی سالمندان استفاده شود. همچنین مرور ادبیات پژوهشی نشان داد یافته های حاضر با نتایج برایتون و همکاران (33) و گلدین و همکاران (34) هم‌راستا است. آن‌ها نیز نشان دادند، درمان مبتنی بر آموزش ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب افراد سالمند و افزایش انطباق دادن تنظیم هیجانی در زمان رویارویی با استرس می شود. در تبیین این یافته می-توان گفت فنون ذهن آگاهی در افزایش آرام بخشی عضلانی و کاهش نگرانی و به‌تبع این ها در کاهش اضطراب و استرس مؤثر است و بر ترس از افتادن غلبه می کند. بینش و مهارت ها از طریق تمرین های ذهن آگاهی یاد گرفته می شوند و سپس برای مقابله با استرس‌آورها و شکایاتی که اغلب، افراد مطرح می کنند، مورد استفاده قرار می گیرد (35). در روش ذهن آگاهی برای کنترل و اداره کردن هیجانات، ابعاد جسمی و ذهنی هم‌زمان مدنظر قرار می گیرند و به فرد یاد داده می شود که نسبت به افکار و احساسات خود، آگاهی و حضور ذهن کامل داشته باشد و آن ها را بدون قضاوت بپذیرد و به آن ها با دید گسترده تری نگاه کند. زمانی که فرد علاوه بر آگاهی کامل از افکار و احساساتش و پذیرش آن ها بدون قضاوت در یک وضعیت آرامش و تمرکز قرار می گیرد، توانایی کنترل افکار، اضطراب و هیجانات خود را به دست می آورد. کسب این توانایی باعث می شود که فرد احساس کنترل بیشتری بر خود داشته باشد و به جای دادن پاسخ های خودکار منفی، در موقعیت های اضطراب‌آور و استرس زا با کنترل، آرامش و آگاهی بیشتری پاسخ دهد و با ترس از افتادن بهتر مقابله کند (36).
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که هر سه روش تمرینی (به‌خصوص روش تمرین ترکیبی) سبب بهبود شاخص بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال شد. با توجه به یافته های محققان، عاملی که شاید توانسته باشد به‌طور اساسی در افزایش کیفیت زندگی و سلامت روانی افراد نقش اساسی داشته باشد، فعالیت بدنی است. بر این اساس، پارکر و همکاران (37) دریافتند فعالیت بدنی یکی از مؤثرترین روش های پیشگیری از اختلالات روانی و جسمانی است و افزایش سلامت جسمانی و روانی در آن ها می-شود و سطح کیفیت زندگی را در آنان بالا می برد. در برخی منابع علمی، سلامتی به‌صورت یک چرخه معرفی شده است که در آن عوامل روانی، بدنی، اجتماعی، شغلی و محیطی به بهبود یکدیگر منجر می شوند. آرداهان (38) بهزیستی را فرآیندی برای رسیدن به سلامتی معرفی کرده و از نظر او بهزیستی رویکردی آگاهانه به‌منظور دستیابی به سلامت روانی و بدنی است. رضایت از زندگی، از طریق درک هر فرد از شرایط کنونیش، در مقایسه با انتظارات، آرزوها و شرایط دلخواه و او تعیین می گردد. از نظر سازمان بهداشت جهانی سلامتی صرفاً نداشتن بیماری و ضعف نیست؛ بلکه منظور از آن سلامتی کامل جسمی، ذهنی، اجتماعی و روانی است. فرانس در نظریه ادراکی خود برای رضایت از زندگی و بهزیستی روانی افراد چهار عامل اصلی خانواده، وضعیت اجتماعی و اقتصادی، وضعیت روانی و وضعیت جسمانی را مؤثر می داند (39). این چهار متغیر اصلی می توانند مستقلاً یا توأم با یکدیگر بر سلامت روانی و رضایت از زندگی تأثیرگذار باشند. البته درک فرد از رضایت از زندگی نیز ممکن است بر هر یک از متغیرهای نامبرده تأثیر داشته باشد، به‌طوری‌که اگر از رضایت از زندگی فرد کاسته شود، می تواند بر توانایی وی در محیط کاری و شغلیش تأثیر گذاشته و موجب نقصان شرایط اقتصادی و اجتماعی وی گردد. رضایت از زندگی ضعیف نیز می تواند موجب به‌کارگیری مکانیسم های مقابله و سازگاری نا مؤثر در افراد شده و متعاقباً موجب افزایش تنش در آنان گردد. افزایش تنش، خود در ارتباط مستقیم با عوامل جسمانی بوده و می تواند شدت بیماری را در فرد افزایش دهد. لذا مشاهده می شود رضایت از زندگی یک مفهوم و ساختار چندبعدی و پیچیده می باشد که باید از جنبه های مختلفی مورد ارزیابی قرار گیرد. احساس خرسندی و رضایت از جنبه های مختلف زندگی، از مؤلفه‌های نگرش مثبت افراد نسبت به جهانی است که در آن زندگی می کنند. رضایت از زندگی با ارزش ها ارتباط نزدیک اما پیچیده ای دارد و معیارهایی که افراد براساس آن درک ذهنی خود را از سعادت ارزیابی می کنند، متفاوت است. رضایت از زندگی در انسان نه تنها بازتاب ترکیب کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت فرآیندهایی در سطح فردی است، بلکه علاوه بر آن حاصل تعامل عوامل سطح فردی و فرهنگی است (39).
نتیجه گیری نهایی
در جمع بندی تفسیر نتایج می توان به این مورد اشاره کرد که به نظر می رسد تمرینات ذهن آگاهی و تعادلی و بخصوص روش ترکیبی می توانند روش های مداخله ای مفیدی برای بهبود عواملی همچون بهزیستی روان‌شناختی و کاهش ترس از افتادن در سالمندان باشد. احتمالأ ذهن آگاهی از طریق تأثیرات فیزیولوژیک بیان شده و نیز کاهش سطح استرس، تأثیر بر فرایند مربوط به آرامسازی، افزایش هوشیاری، کاهش قضاوت نسبت به خود، کاهش تفکرات مربوط به گذشته و آینده، کاهش نشخوار ذهنی، تمرکز بر رویدادهای زمان حال و غیره توانسته است تأثیر مثبتی بر عملکرد و کاهش استرس ناشی از افتادن و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال داشته باشد و تمرینات جسمانی تعادل می تواند در پیشگیری از ناتوانی‌ها در سالمندان و بخصوص در عدم سقوط ها مؤثر باشد و هزینه های درمانی ناشی از آن را کاهش دهد. یافته های این پژوهش تأیید می کند که ارتقاء میزان فعالیت جسمانی در گروه سالمندان به‌منظور داشتن سالمندی موفق مفید بوده ولیکن باید علاوه بر آموزش و فراهم کردن تمهیدات لازم در این خصوص به برطرف کردن موانع انجام فعالیت جسمانی نظیر ترس از افتادن در سالمندان نیز توجه نمود. ازاین‌رو توصیه می شود به‌منظور ارتقای سطح شاخص های روان‌شناختی (ترس از افتادن و بهزیستی روان‌شناختی) مؤثر بر عملکرد مردان سالمند، از ترکیبی از تمرینات تعادلی و ذهن آگاهی استفاده شود.
تشکر و قدردانی
از همه کسانی که در این مطالعه ما را یاری نمودند، کمال تشکر و قدردانی را داشته که زمان خود را در اختیار ما قرار دادند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این پژوهش به افراد اطمینان داده شد که اطلاعات آن‌ها محرمانه است. همچنین تمامی شرکت‌کنندگان در جریان جزئیات فرآیند مطالعه قرار گرفته و اجازه داشتند در صورت تمایل از پژوهش خارج شوند و فرم رضایت‌نامه آگاهانه شرکت در مطالعه را امضاء نمودند. این مطالعه با احترام به قوانین اخلاق در نشریات تابع قوانین کمیته اخلاق در انتشار می‌باشد و از آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی پیروی می نماید.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش های پژوهش حاضر مشارکت داشته اند.
تعارض
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
سالمندی به‌عنوان یکی از دوران زندگی بشر، مرحله ای مهم و اثرگذار در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی یک ملت می باشد. افراد سالمند، علاوه بر تغییرات بیولوژیکی و فیزیولوژیکی که در بدن رخ می‌دهد، با رویدادهای مهم زندگی از جمله بازنشستگی، مرگ دوستان و اعضای خانواده، رفتن به خانه جدید و عقب‌نشینی از فعالیت های اجتماعی و تغییراتی در روابط اجتماعی و وضعیت مالی مواجه می شوند. این دوره به‌طور طبیعی با کاهش توانایی های جسمانی و روانی همراه است. کاهش این توانایی ها زمانی که با روش زندگی کم‌تحرک و غیرفعال همراه می شود مشکلات سالمندی را افزایش داده و از نظر اقتصادی، اجتماعی و روانی هزینه هایی را به جامعه تحمیل می کند. یکی از حوزه‌های موردتوجه محققین سالمندی، رضایت سالمندان از زندگی است (1). ازجمله مشکلات روانی که سالمندان با آن مواجه هستند، کاهش بهزیستی روان‌شناختی است. بهزیستی روان‌شناختی به آنچه فرد برای بهزیستی نیاز دارد اشاره می کند. بهزیستی را نباید معادل با تجربه بیشتر لذت دانست، در عوض، بهزیستی روان‌شناختی دربرگیرنده تلاش برای کمال و تحقق نیروهای بالقوه فرد است. سالمندی دوره ای از زندگی بشر است که با کـاهش ظرفیـت-هـای فیزیولوژیکی و عملکرد حرکتی همراه است. افت عملکرد می توانـد نتیجۀ تحلیل سیستم های عصبی- عضلانی، عوامل روانی، شرایط محیطی، سبک زندگی و سایر عوامل باشد. کاهش توانایی حفظ تعادل و تغییر در الگوی راه رفتن از پیامدهای سالمندی است که افزایش سقوط و ترس از افتادن در این قشر از جامعه و درنهایـــــت، افزایش هزینۀ نگهداری و درمان آن‌ها را موجب خواهد شـــــد (2).
افتادن و ترس از افتادن می توانند به پیامدهای منفی روان‌شناختی و فیزیولوژیک منجر شوند. کیفیت زندگی یکی از شـاخص هـای روان‌شناختی است که تحت تأثیر از افتادن و ترس از افتـادن مـی باشد. کیفیت زندگی به‌عنوان حیطـه هـای اجتمـاعی، روانـی، جسمی و سلامتی متأثر از تجارب، باورها، ادراکات و انتظارات فرد تعریــف شــده اســت (3). بویــد و اســتیونس اظهار می-دارنـد شـیوع زیـاد افتـادن در سالمندان مسئله‌ای مهم است که می تواند به پیامدهای معکوس سـلامتی از جملـه کـاهش کیفیـت زنـدگی و محـدودیت های کــارکردی منجــر شــود (4). پری و همکــاران نیز دریافتند که سالمندانی با سابقه افتادن، نسبت به سالمندانی بدون این سابقه، کیفیت زنـدگی پـایین تـری داشـتند (5). سالکد و همکاران نیز اظهار داشتند که کیفیت زندگی زنان سالمند توسط افتادن تهدید می شود؛ بنابراین، کیفیـت زنـدگی بایـد به‌عنوان یک پیامد ثانویه افتادن مورد توجه قرار گیرد (6). فریدمن همکـاران دریافتنـد کـه افتادن و ترس از افتـادن، بـه افـت کـارکردی سـالمندان منجـر شد (7). بیندا و همکاران همچنین گزارش نمودند که سالمندان دارای ترس از افتادن، محدودیت در تعادل داشتند (8). ایبرگ و همکاران نشان دادند کـه سرعت گام سالمندان دارای تـرس از افتـادن، نسـبت بـه گـروه بدون ترس از افتادن به‌طور معنـی داری کُنـدتر بـوده و تغییرپذیری طول دوگام به‌طور معنی داری بیشتر است. آن ها دریافتند که گروه سـالمندان بـدون تـرس از افتادن نسبت به گروه دارای تـرس در عملکـرد تعـادل ایسـتا و چابکی/تعـادل پویـا به‌طور معنـی داری بهتـر بودنـد و تعـداد افتادن های کمتری را در یک سال گذشـته گـزارش کردنـد (9). همچنین، براساس یافته‌های اندرسون و همکـاران (10) تعادل ایسـتا، تـرس از افتـادن در آینـده را در اواخـر میان‌سالی پیش بینی می کند. براساس این تحقیق کاهش کارکرد و عملکرد اندام تحتانی، در کنار سایر عوامل، از عوامل خطـرزای تـرس از افتادن هستند.
تحقیقات زیادی اثرات مفید مداخلات ورزشی را بر بهبود کیفیت زندگی و کاهش افسردگی و اضطراب گزارش کرده اند. تمرینات پیشگیری از افتادن در شکل‌های گوناگونی وجود دارد و مشخص شده برنامه‌های تمرینی تقویتی، کششی و تعادلی چندوجهی در کاهش افتادن مفید هستند اما مشخص نشده که کدام اجزاء یا ترکیب آن ها، برای بهبود تعادل سالمندان بیشتر مؤثر بوده است و همچنین بیشتر آن‌ها از روش های تمرینی پیچیده استفاده می کنند که نیاز به ابزارهای ویژه ای دارد و در منزل قابل اجرا نمی باشد (11). درحالی‌که یکی از نیازهای سالمندان انجام فعالیت هایی است که با امکانات ساده در منزل قابل‌اجرا باشد و ضمن ترغیب آنان به داشتن فعالیت بدنی، نگرانی آنان را از آسیب‌دیدگی در حین اجرای تمرینات کاهش دهد، بنابراین روش های تمرینی تخصصی تر و آسان تر برای مطابقت با دلایل مختلف افتادن مورد نیاز است (12).
یکی از روش های مورد استفاده و معمول برای کاهش مشکلات سالمندان استفاده از تمرینات ذهنی و ذهن آگاهی است. یکی از مداخلات جدید شامل ذهن آگاهی است که یک آگاهی پذیرا و عاری از قضاوت از وقایع جاری است. در ذهن آگاهی فرد در هر لحظه، از شیوه ذهنی آگاه می شود. برای ذهن آگاهی دو شیوه اصلی در نظر گرفته می شود که عبارت است از انجام دادن و بودن؛ افراد در ذهن آگاهی فرا می گیرند که ذهن را از یک شیوه به شیوه دیگر هدایت کنند؛ ازاین‌رو ذهن آگاهی نیازمند راهبردهای رفتاری، شناختی و فراشناختی ویژه برای متمرکز کردن فرایند توجه است که به‌نوبه خود، از فکرهای منفی و گرایش به پاسخ‌های نگران‌کننده جلوگیری کرده که درنهایت منجر به افکار خوشایند می شود. تمرین ذهنی به‌عنوان بـازسـازی و الگـوی حرکتـی در ذهـن مطـرح است و در مـوارد متعددی برای بهبود عملکرد به کار می رود. تمرین ذهنی علاوه بر اینکه برای کسب مهارت جدید سودمند است، برای بازآموزی یک مهارت و همچنین بهترشدن اجرای مهارت در توان‌بخشی نیز می تواند مفید باشد. دلایل بی-شماری برای تمرین ذهنی ذکر شده است کـه برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: راحت و بی‌خطر و باصرفه بودن، نیاز نداشتن به امکانات و تجهیزات خاص، آموزش سـاده و اجرا بدون خسـتگی جسـمانی. در سالمندانی که انجام حرکات فیزیکـی برای آن‌ها مشـکل یا خطرناک است ایـن تمرین ها مـی توانـد جایگزین تمرین های فیزیکی شود و در پیشـبرد اهداف توان‌بخشی مـؤثر باشد (27، 13).
مطالعات روش های درمانی مختلفی را برای درمان افسردگی، اضطراب، ترس و مشکلات عملکردی سالمندان نشان داده اند. از میان آن‌ها می توان به روان‌درمانی معنوی- مذهبی، خاطره پردازی، گروه درمانی شناختی وجودگرا، آموزش راهبردهای شناختی مبتنی بر حل مسئله برای متغیر افسردگی و اضطراب، تمرین یوگا، تمرین آمادگی جسمانی، تمرین ذهنی و ذهن آگاهی اشاره کرد (14, 15). همچنین مطالعات، سودمندی تمرین ذهنی را برای بهبود راه رفتن متعادل زنان نشان دادند (16, 17). شمسی‌پور و همکاران (18) دریافتند تمرین های ترکیبی نسبت به تمرین های ذهنی یا بدنی تأثیر بیشتری بر تعادل دارد. البته مطالعات اندکی آموزش ذهن-آگاهی سالمندان را هدف قرار داده اند. بسیاری از این مطالعات به بررسی سالمندان با نقص شناختی خفیف پرداخته اند. ازآنجاکه افراد مسن بیشتر در معرض تجربه حوادث ناخوشایند مانند زمین خوردن هستند، در نتیجه موضوعات مربوط به رضایت اقتصادی، اجتماعی و گرایش به روابط متقابل با دیگران نسبت به سایر گروه های سنی از اهمیت بیشتری برخوردار است. زمین خوردن یک مشکل تهدیدکننده سلامتی در سالمندان است که باعث تغییر کیفیت زندگی و بهزیستی روانی سالمندان و بالا رفتن هزینه‌های نگهداری شده و دارای عوارض جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی است (19). ازاین‌رو، توجه به پیشگیری یا کاهش احتمال سقوط در افراد مسن توسط برنامه‌ریزی تمرینات ویژه می تواند به سلامتی و کیفیت زندگی آنان کمک قابل‌توجهی نموده و در نتیجه به‌طور عمده در استفاده از منابعی که صرف هزینه های مراقبت بهداشتی می گردد، صرفه‌جویی شود. با توجه به موارد یاد شده هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی اثربخشی تمرینات ذهن آگاهی، تعادل و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال می باشد. ازاین‌رو در مطالعه حاضر محقق درصدد است به‌منظور بررسی روش های بهینه برای بهبود کیفیت زندگی و بهزیستی روانی سالمندان و ارائه برنامه تمرینی که به‌راحتی برای آن‌ها قابل‌اجرا باشد، اثربخشی تمرینات ترکیبی جسمانی – ذهن آگاهی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان را بررسی نماید؛ بنابراین سؤال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه، آیا تمرینات ذهن آگاهی، تعادل و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تأثیر دارد؟
روش شناسی
روش پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی با طرح پیش آزمون و پس آزمون می باشد. طرح تحقیق حاضر شامل پیش آزمون و پس-آزمون با گروه تمرینی و کنترل می باشد. آزمودنی های این تحقیق شامل 48 نفر از سالمندان مرد در دامنه سنی 65 تا 75 سال بودند که به‌صورت داوطلبانه و هدفمند و با توجه به اهداف مطالعه از میان سالمندان مرد شهرستان مشهد انتخاب شدند. حجم نمونه با توجه به مطالعات مشابه و با استفاده از نرم‌افزار جی پاور برای آزمون تحلیل واریانس با توان 80/0 و خطای 05/0 در هر گروه 12 نفر محاسبه شد. عدم فعالیت جسمانی منظم در طول یک سال گذشته از جمله معیارهای انتخاب افراد بود. شرکت-کنندگان پس از انتخاب به‌طور تصادفی در چهار گروه 12 نفری شامل؛ 1. گروه تمرین ذهن آگاهی 2. گروه تمرین تعادلی، 3. گروه تمرین ترکیبی و 4. گروه کنترل تقسیم شدند. در این پژوهش از پرسشنامه به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات فردی، سوابق ورزشی و پرسشنامه کارآمدی افتادن و مقیاس بهزیستی روان‌شناختی ریف استفاده شد. پرسشنامه بین‌المللی کارآمدی افتادن دارای 16 گویه می باشد که توسط یاردلی و همکاران (20) توسعه یافته و روایی آن تعیین شده است. گویه های این پرسشنامه دارای چهار گزینه "کاملاً نگرانم تا اصلاً نگران نیستم" نمرۀ یک تا چهار دارد و نمرۀ هر آزمودنی مجموع امتیازات وی از این سؤالات می باشد. نمرۀ بالاتر به معنی ترس بیشتر از افتادن یا کارآمدی پایین تر است. این ابزار در ایران نیز اعتباریابی شده و اعتبار آن معادل90/0 ارزیابی شده است (21, 22).
مقیاس بهزیستی روان‌شناختی توسط ریف (23, 24) ساخته شده است. این مقیاس دارای 77 گویه و به‌منظور سنجش بهزیستی روان‌شناختی تهیه شده است. این آزمون از 6 خرده مقیاس (رضایت از زندگی با 19 گویه، معنویت با 13 گویه، شادی و خوش‌بینی با 19 گویه، رشد و بالندگی فردی با 8 گویه، ارتباط مثبت با دیگران با 8 گویه و خودپیروی با 10 گویه) تشکیل شده است. در این مقیاس هر گویه 5 گزینه دارد که هر گزینه نشان‌دهنده نظرسنجی از آزمودنی در مورد خودش است. برای نمره‌گذاری به هر گزینه نمره ای از 1 تا 5 تعلق می گیرد که نمره بالاتر بیانگر بهزیستی روان‌شناختی بیشتر است.
برای اجرای طرح و گردآوری اطلاعات پس از انتخاب نمونه ها و گروه بندی آن‌ها، پرسشنامه کارآمدی افتادن و مقیاس روان‌شناختی ریف بین افراد توزیع و توسط آن‌ها تکمیل شد (پیش‌آزمون). سپس شرکت کنندگان در مرحله مداخله تمرینی به مدت 16 جلسه 60 دقیقه ای (سه روز در هفته) طبق برنامه گروه خود به تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و یا تمرینات ترکیبی پرداختند. گروه کنترل در این مدت هیچ‌گونه تمرین یا آموزشی دریافت نکرد. پس از طی دوره تمرینی تمامی گروه ها در پس‌آزمون (مطابق پیش‌آزمون) شرکت کردند. سپس داده ها از طریق روش های آماری مورد نظر تجزیه‌وتحلیل شد. لازم به ذکر است کلیه تمرینات مرتبط با ذهن آگاهی توسط مشاور روانشناس اجرا شد. برای تمرینات جسمانی سالمندان از پروتکل تمرین عملکردی (25) با نظارت یک دکترای تربیت بدنی و علوم ورزشی با مدرک مربیگری آمادگی جسمانی استفاده شد این برنامه تمرینی در دو مرحله انجام می شد. در هشت جلسه هفته اول تمرکز بر روی قدرت و استقامت عضلانی و در هشت جلسه دوم شرکت کنندگان بر روی مؤلفه-های تعادل و انعطاف‌پذیری متمرکز می شد، درحالی‌که به حفظ قدرت و استقامت به‌دست‌آمده از مرحله اول نیز توجه داشتند. در مرحله اول، هر جلسه پس از گرم کردن با راه رفتن سریع پیگیری می شد. محتوای جلسات خودآگاهی ذهنی در مطالعه حاضر برگرفته از پکیج آموزشی «ذهن آگاهی باون، چاولا و مارلات، 2011؛ با ترجمه مهدیان و همکاران، 1396» است و جلسات به شکل کارگاه مشاوره گروهی با رویکرد آموزشی برگزار شد (26). برای بررسی اختلاف بین گروه های مورد آزمایش در مطالعه حاضر از آزمون تحلیل کوواریانس و آزمون تعقیبی در سطح معنی‌داری کمتر از 5 صدم با استفاده از بسته‌های آماری SPSS19 انجام شد.
نتایج
در این بخش وضعیت شرکت کنندگان از نظر قد، وزن و سن و متغیرهای مورد مطالعه در گروه های تمرینی و کنترل در قالب جدول 1 ارائه شده است. داده های توصیفی عملکرد شرکت کنندگان در آزمون ها و متغیرهای مورد مطالعه به تفکیک گروه در قالب جدول 2 ارائه شده است. همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می شود، شاخص های ترس از افتادن و بهزیستی روان‌شناختی در هر سه گروه تمرین تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی در مرحله پس آزمون نسبت به مرحله پیش آزمون بهبود یافته است، به‌طوری‌که این تغییرات در گروه تمرین ترکیبی قابل ملاحظه تر و محسوس تر می باشد. با توجه به اینکه سه گروه تمرینی و یک گروه کنترل وجود دارد بنابراین برای آزمون فرضیه از روش آماری تحلیل کوواریانس تک متغیری استفاده شد. استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس مستلزم رعایت کردن برخی از مفروضه های اساسی است که عبارت هستند از نرمال بودن داده ها، همگنی واریانس ها که در این پژوهش این مفروضه ها (آزمون کلموگروف-اسمیرنف و لون) مورد بررسی قرار گرفت. همان‌طور که از جدول 3 ملاحظه می‌گردد، بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. برای تعیین محل تفاوت های بین گروهی از آزمون تعقیبی دانکن استفاده شد. همان گونه که در جدول 4 مشاهده می شود میانگین نمرات گروه کنترل (زیرمجموعه سه) با سایر گروه ها تفاوت معنی داری دارد. به عبارتی هر سه گروه تمرینی نسبت به گروه کنترل عملکرد بهتری داشته اند؛ یعنی اینکه هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تأثیر داشته و سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی آن‌ها شده است. از بین روش های تمرینی؛ روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) تأثیر بیشتری بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال را داشته است. همچنین یافته ها نشان داد بین تأثیر روش های تمرین تعادلی و ذهن آگاهی بر بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود ندارد و هر دو روش تقریباً به یک اندازه سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال شده است.
همان‌طور که از جدول 5 ملاحظه می‌گردد، بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. برای تعیین محل تفاوت های بین گروهی از آزمون تعقیبی دانکن استفاده شد. همان گونه که در جدول 6 مشاهده می‌شود، میانگین نمرات گروه کنترل (زیرمجموعه سه) با سایر گروه ها تفاوت معنی داری دارد. به عبارتی هر سه گروه تمرینی نسبت به گروه کنترل عملکرد بهتری داشته اند؛ یعنی اینکه هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تأثیر داشته و سبب کاهش ترس از افتادن آن‌ها شده است. یافته ها نشان داد از بین روش های تمرینی؛ روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) تأثیر بیشتری بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال را داشته است. همچنین نشان داد بین تأثیر روش های تمرین تعادلی و ذهن آگاهی بر ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی‌داری وجود ندارد و هر دو روش تقریباً به یک اندازه سبب کاهش ترس از افتادن سالمندان غیرفعال شده است.
بحث
هدف اصلی مطالعه حاضر تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر تعادل و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال بود. نتایج نشان داد؛ بین تأثیر تمرینات ذهن آگاهی، تعادلی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال تفاوت معنی داری وجود دارد. به‌طوری‌که هر سه روش تمرینات تعادلی، ذهن آگاهی و ترکیبی بر بهزیستی روان‌شناختی و ترس از افتادن تأثیر داشته و سبب بهبود بهزیستی روان‌شناختی و کاهش ترس از افتادن سالمندان غیرفعال شده است. در مقایسه بین روش ها، روش تمرین ترکیبی (تعادل – ذهن آگاهی) بیشترین اثربخشی بر شاخص‌های مورد مطالعه داشته است.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد روش های مختلف تمرین تعادلی، ذهن آگاهی و به‌ویژه تمرین ترکیبی (تعادل و ذهن آگاهی) موجب کاهش ترس از افتادن سالمندان شد. این یافته با نتایج مطالعات متعددی از جمله؛ کامران مهر و همکاران (13)، بهرامی و همکاران (27)، مختاری و همکاران (28)، کلودیو دی لوریتو (29)، کلوس پیفر (30)، استانگدل و همکاران (3)، چاندار کومار (31) و بدیعی و همکاران (32) همخوان است. به‌طوری‌که کامران مهر و همکاران (13) اثربخشی تمرینات ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی بر اضطراب، افسردگی و تعادل ایستا و عملکردی زنان سالمند با افسردگی و اضطراب خفیف را بررسی و گزارش کردند که اضطراب، افسردگی و تعادل عملکردی در گروه‌های ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی و تعادل ایستا در گروه بازخورد زیستی-آرامسازی افزایش معناداری داشتند. آن ها پیشنهاد کردند که تمرینات ذهن‌آگاهی و بازخورد زیستی-آرامسازی به‌عنوان برنامه‌ای مکمل برای بهبود تعادل و عوامل روانی سالمندان استفاده شود. همچنین مرور ادبیات پژوهشی نشان داد یافته های حاضر با نتایج برایتون و همکاران (33) و گلدین و همکاران (34) هم‌راستا است. آن‌ها نیز نشان دادند، درمان مبتنی بر آموزش ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب افراد سالمند و افزایش انطباق دادن تنظیم هیجانی در زمان رویارویی با استرس می شود. در تبیین این یافته می-توان گفت فنون ذهن آگاهی در افزایش آرام بخشی عضلانی و کاهش نگرانی و به‌تبع این ها در کاهش اضطراب و استرس مؤثر است و بر ترس از افتادن غلبه می کند. بینش و مهارت ها از طریق تمرین های ذهن آگاهی یاد گرفته می شوند و سپس برای مقابله با استرس‌آورها و شکایاتی که اغلب، افراد مطرح می کنند، مورد استفاده قرار می گیرد (35). در روش ذهن آگاهی برای کنترل و اداره کردن هیجانات، ابعاد جسمی و ذهنی هم‌زمان مدنظر قرار می گیرند و به فرد یاد داده می شود که نسبت به افکار و احساسات خود، آگاهی و حضور ذهن کامل داشته باشد و آن ها را بدون قضاوت بپذیرد و به آن ها با دید گسترده تری نگاه کند. زمانی که فرد علاوه بر آگاهی کامل از افکار و احساساتش و پذیرش آن ها بدون قضاوت در یک وضعیت آرامش و تمرکز قرار می گیرد، توانایی کنترل افکار، اضطراب و هیجانات خود را به دست می آورد. کسب این توانایی باعث می شود که فرد احساس کنترل بیشتری بر خود داشته باشد و به جای دادن پاسخ های خودکار منفی، در موقعیت های اضطراب‌آور و استرس زا با کنترل، آرامش و آگاهی بیشتری پاسخ دهد و با ترس از افتادن بهتر مقابله کند (36).
نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن بود که هر سه روش تمرینی (به‌خصوص روش تمرین ترکیبی) سبب بهبود شاخص بهزیستی روان‌شناختی سالمندان غیرفعال شد. با توجه به یافته های محققان، عاملی که شاید توانسته باشد به‌طور اساسی در افزایش کیفیت زندگی و سلامت روانی افراد نقش اساسی داشته باشد، فعالیت بدنی است. بر این اساس، پارکر و همکاران (37) دریافتند فعالیت بدنی یکی از مؤثرترین روش های پیشگیری از اختلالات روانی و جسمانی است و افزایش سلامت جسمانی و روانی در آن ها می-شود و سطح کیفیت زندگی را در آنان بالا می برد. در برخی منابع علمی، سلامتی به‌صورت یک چرخه معرفی شده است که در آن عوامل روانی، بدنی، اجتماعی، شغلی و محیطی به بهبود یکدیگر منجر می شوند. آرداهان (38) بهزیستی را فرآیندی برای رسیدن به سلامتی معرفی کرده و از نظر او بهزیستی رویکردی آگاهانه به‌منظور دستیابی به سلامت روانی و بدنی است. رضایت از زندگی، از طریق درک هر فرد از شرایط کنونیش، در مقایسه با انتظارات، آرزوها و شرایط دلخواه و او تعیین می گردد. از نظر سازمان بهداشت جهانی سلامتی صرفاً نداشتن بیماری و ضعف نیست؛ بلکه منظور از آن سلامتی کامل جسمی، ذهنی، اجتماعی و روانی است. فرانس در نظریه ادراکی خود برای رضایت از زندگی و بهزیستی روانی افراد چهار عامل اصلی خانواده، وضعیت اجتماعی و اقتصادی، وضعیت روانی و وضعیت جسمانی را مؤثر می داند (39). این چهار متغیر اصلی می توانند مستقلاً یا توأم با یکدیگر بر سلامت روانی و رضایت از زندگی تأثیرگذار باشند. البته درک فرد از رضایت از زندگی نیز ممکن است بر هر یک از متغیرهای نامبرده تأثیر داشته باشد، به‌طوری‌که اگر از رضایت از زندگی فرد کاسته شود، می تواند بر توانایی وی در محیط کاری و شغلیش تأثیر گذاشته و موجب نقصان شرایط اقتصادی و اجتماعی وی گردد. رضایت از زندگی ضعیف نیز می تواند موجب به‌کارگیری مکانیسم های مقابله و سازگاری نا مؤثر در افراد شده و متعاقباً موجب افزایش تنش در آنان گردد. افزایش تنش، خود در ارتباط مستقیم با عوامل جسمانی بوده و می تواند شدت بیماری را در فرد افزایش دهد. لذا مشاهده می شود رضایت از زندگی یک مفهوم و ساختار چندبعدی و پیچیده می باشد که باید از جنبه های مختلفی مورد ارزیابی قرار گیرد. احساس خرسندی و رضایت از جنبه های مختلف زندگی، از مؤلفه‌های نگرش مثبت افراد نسبت به جهانی است که در آن زندگی می کنند. رضایت از زندگی با ارزش ها ارتباط نزدیک اما پیچیده ای دارد و معیارهایی که افراد براساس آن درک ذهنی خود را از سعادت ارزیابی می کنند، متفاوت است. رضایت از زندگی در انسان نه تنها بازتاب ترکیب کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت فرآیندهایی در سطح فردی است، بلکه علاوه بر آن حاصل تعامل عوامل سطح فردی و فرهنگی است (39).
نتیجه گیری نهایی
در جمع بندی تفسیر نتایج می توان به این مورد اشاره کرد که به نظر می رسد تمرینات ذهن آگاهی و تعادلی و بخصوص روش ترکیبی می توانند روش های مداخله ای مفیدی برای بهبود عواملی همچون بهزیستی روان‌شناختی و کاهش ترس از افتادن در سالمندان باشد. احتمالأ ذهن آگاهی از طریق تأثیرات فیزیولوژیک بیان شده و نیز کاهش سطح استرس، تأثیر بر فرایند مربوط به آرامسازی، افزایش هوشیاری، کاهش قضاوت نسبت به خود، کاهش تفکرات مربوط به گذشته و آینده، کاهش نشخوار ذهنی، تمرکز بر رویدادهای زمان حال و غیره توانسته است تأثیر مثبتی بر عملکرد و کاهش استرس ناشی از افتادن و ترس از افتادن سالمندان غیرفعال داشته باشد و تمرینات جسمانی تعادل می تواند در پیشگیری از ناتوانی‌ها در سالمندان و بخصوص در عدم سقوط ها مؤثر باشد و هزینه های درمانی ناشی از آن را کاهش دهد. یافته های این پژوهش تأیید می کند که ارتقاء میزان فعالیت جسمانی در گروه سالمندان به‌منظور داشتن سالمندی موفق مفید بوده ولیکن باید علاوه بر آموزش و فراهم کردن تمهیدات لازم در این خصوص به برطرف کردن موانع انجام فعالیت جسمانی نظیر ترس از افتادن در سالمندان نیز توجه نمود. ازاین‌رو توصیه می شود به‌منظور ارتقای سطح شاخص های روان‌شناختی (ترس از افتادن و بهزیستی روان‌شناختی) مؤثر بر عملکرد مردان سالمند، از ترکیبی از تمرینات تعادلی و ذهن آگاهی استفاده شود.
تشکر و قدردانی
از همه کسانی که در این مطالعه ما را یاری نمودند، کمال تشکر و قدردانی را داشته که زمان خود را در اختیار ما قرار دادند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این پژوهش به افراد اطمینان داده شد که اطلاعات آن‌ها محرمانه است. همچنین تمامی شرکت‌کنندگان در جریان جزئیات فرآیند مطالعه قرار گرفته و اجازه داشتند در صورت تمایل از پژوهش خارج شوند و فرم رضایت‌نامه آگاهانه شرکت در مطالعه را امضاء نمودند. این مطالعه با احترام به قوانین اخلاق در نشریات تابع قوانین کمیته اخلاق در انتشار می‌باشد و از آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی پیروی می نماید.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش های پژوهش حاضر مشارکت داشته اند.
تعارض
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
فهرست منابع
1. Zahra H, Rajabi R, Minoonejad H. The effect of 6-week training with ground balance ladder on postural control and risk of falls in elderly. Journal of Gerontology. 2017;1:11-19. [DOI:10.18869/acadpub.joge.1.4.11]
2. Pasand F, Maleki M, Rostami R. Impact of Combined Training Program and Pilates Practice on Static and Dynamic Balance in Elderly Women. 2018.
3. Stanghelle B, Bentzen H, Giangregorio L, Pripp A, Skelton DA, Bergland A. Effects of a resistance and balance exercise programme on physical fitness, health-related quality of life and fear of falling in older women with osteoporosis and vertebral fracture: a randomized controlled trial. Osteoporosis international. 2020;31:1069-78. [DOI:10.1007/s00198-019-05256-4]
4. Boyd R, Stevens JA. Falls and fear of falling: burden, beliefs and behaviours. Age and ageing. 2009;38(4):423-8. [DOI:10.1093/ageing/afp053] [PMID]
5. Parry M, Arnell N, McMichael T, Nicholls R, Martens P, Kovats S, et al. Millions at risk: defining critical climate change threats and targets. Global environmental change. 2001;11(3):181-3. [DOI:10.1016/S0959-3780(01)00011-5]
6. Salkeld G, Ameratunga SN, Cameron I, Cumming R, Easter S, Seymour J, et al. Quality of life related to fear of falling and hip fracture in older women: a time trade off studyCommentary: older people's perspectives on life after hip fractures. Bmj. 2000;320(7231):341-6. [DOI:10.1136/bmj.320.7231.341] [PMID]
7. Friedman SM, Munoz B, West SK, Rubin GS, Fried LP. Falls and fear of falling: which comes first? A longitudinal prediction model suggests strategies for primary and secondary prevention. Journal of the American Geriatrics Society. 2002;50(8):1329-35. [DOI:10.1046/j.1532-5415.2002.50352.x] [PMID]
8. Binda SM, Culham EG, Brouwer B. Balance, muscle strength, and fear of falling in older adults. Experimental aging research. 2003;29(2):205-19. [DOI:10.1080/03610730303711] [PMID]
9. Åberg AC, Frykberg GE, Halvorsen K. Medio-lateral stability of sit-to-walk performance in older individuals with and without fear of falling. Gait & posture. 2010;31(4):438-43. [DOI:10.1016/j.gaitpost.2010.01.018] [PMID]
10. Andresen EM, Wolinsky FD, Miller JP, Wilson M-MG, Malmstrom TK, Miller DK. Cross-sectional and longitudinal risk factors for falls, fear of falling, and falls efficacy in a cohort of middle-aged African Americans. The gerontologist. 2006;46(2):249-57. [DOI:10.1093/geront/46.2.249] [PMID]
11. Kamrani Faraz N, Letafat Kar A, Javdaneh N. Effect of a Water Resistance Combined Training on Balance and Fall Risk in Elderly Women over 60 Years in Tehran. Iranian Journal of Rehabilitaitio Research in Nursing. 2017;4(1):45-51.
12. Mohamadi Shahbolaghi F, Torkaman Gholami J, Norouzi K, Reza soltani P. The Relationship between Fear of falling and Activity Limitations among Seniors of Ghaem Shahr City in 2013. Iranian Journal of Rehabilitaitio Research in Nursing. 2015;2(1):45-52.
13. Kamranmehr F, Farsi A, Kavyani M. The Effectiveness of Mindfulness and BiofeedbackRelaxation Training on Anxiety, Depression and Dynamic and Static Balance in the Elderly Women with Mild Anxiety and Depression. Aging Psychology. 2020;6(3):233-248.
14. Taheri M, Irandoust K, Seghatoleslami A, Rezaei M. The effect of yoga practice based on biorhythms theory on balance and selective attention of the elderly women. Iranian Journal of Ageing. 2018;13(3):312-23. [DOI:10.32598/sija.13.3.312]
15. Ghasempour L, Hoseini FS, Soleimani M, Ahmadi M. Effects of physical fitness exersice, mental exercise on static and dynamic balance in elderly women. Iranian Journal of Ageing. 2017;12(2):180-191. [DOI:10.21859/sija-1202180]
16. Linden CA, Uhley JE, Smith D, Bush MA. The effects of mental practice on walking balance in an elderly population. The Occupational Therapy Journal of Research. 1989;9(3):155-69. [DOI:10.1177/153944928900900303]
17. Saimpont A, Malouin F, Tousignant B, Jackson PL. Motor imagery and aging. Journal of motor behavior. 2013;45(1):21-8. [DOI:10.1080/00222895.2012.740098] [PMID]
18. Shamsipour Dehkordi P, Aslankhani M, Shams A. Effects of Mental, Physical and Mixed Practice on Static and Dynamic Balance in Elderly. J Shahre ord Univ Med Sci. 2011;12(4):71-7.
19. Busse AL, Gil G, Santarém JM, Jacob Filho W. Physical activity and cognition in the elderly: a review. Dementia & neuropsychologia. 2009;3:204-8. [DOI:10.1590/S1980-57642009DN30300005] [PMID]
20. Yardley L, Beyer N, Hauer K, Kempen G, Piot-Ziegler C, Todd C. Development and initial validation of the Falls Efficacy Scale-International (FES-I). Age and ageing. 2005;34(6):614-9. [DOI:10.1093/ageing/afi196] [PMID]
21. Borhaninejad VR, Rashedi V, Tabe R, Delbari A, Ghasemzadeh H. Relationship between fear of falling and physical activity in older adults. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences 2015;58(8):446-452.
22. Sahaf R, Delbari A, Fadaye Vatan R, Rassafiani M, Sabour M, Ansari G, et al. Validity and reliability of self-report physical activity Instruments for Iranian older people. Iranian Journal of Ageing. 2014;9(3):206-17.
23. Abbott RA, Ploubidis GB, Huppert FA, Kuh D, Croudace TJ. An evaluation of the precision of measurement of Ryff's Psychological Well-Being Scales in a population sample. Social indicators research. 2010;97:357-73. [DOI:10.1007/s11205-009-9506-x] [PMID]
24. Kállay É, Rus C. Psychometric properties of the 44-item version of Ryff's Psychological Well-Being Scale. European Journal of Psychological Assessment. 2014. [DOI:10.1027/1015-5759/a000163]
25. King MB, Judge JO, Whipple R, Wolfson L. Reliability and responsiveness of two physical performance measures examined in the context of a functional training intervention. Physical therapy. 2000;80(1):8-16. [DOI:10.1093/ptj/80.1.8] [PMID]
26. Mehdian H, Alidadian A, Rezaei N, Bagherian M. The Effectiveness of Mindfulness on Sleep Quality and Loneliness in the Elderly. Journal of Consulting Excellence and Psychotherapy.2017;6(3):15-33.
27. Bahrami L, Salianeh MA, Farsi A, Nikravan A, The effect of mindfulness and motor working memory exercises on the quality of life of active elderly. Sport Psychology Studies. 2017;6(21):1-16.
28. Mokhtari M, Nezakat alhosseini M, Esfarjani F. Effect of Pilates training on depression and some motor functions associated with falling in the elderly. Motor Behavior. 2014;15(1):41-58.
29. Di Lorito C, Long A, Byrne A, Harwood RH, Gladman JR, Schneider S, et al. Exercise interventions for older adults: A systematic review of meta-analyses. Journal of Sport and Health Science. 2021;10(1):29-47. [DOI:10.1016/j.jshs.2020.06.003] [PMID]
30. Pfeiffer K, Kampe K, Klenk J, Rapp K, Kohler M, Albrecht D, et al. Effects of an intervention to reduce fear of falling and increase physical activity during hip and pelvic fracture rehabilitation. Age and ageing. 2020;49(5):771-8. [DOI:10.1093/ageing/afaa050] [PMID]
31. Kumar C. Comparison between Tai Chi and balance-strength training exercise to decrease fear of fall and improving balance and functional mobility in elderly. Journal of Novel Physiotherapies. 2017;7(3). [DOI:10.4172/2165-7025.1000350]
32. Badiei M, Mohammadi Shahboulaghi F, Hosseini M, Noroozi M, Nazari S. Effect of Pilates exercise on fear of falling in Iranian elderly women. Iranian Rehabilitation Journal. 2017;15(4):389-98. [DOI:10.29252/nrip.irj.15.4.389]
33. Britton WB, Shahar B, Szepsenwol O, Jacobs WJ. Mindfulness-based cognitive therapy improves emotional reactivity to social stress: results from a randomized controlled trial. Behavior therapy. 2012;43(2):365-80. [DOI:10.1016/j.beth.2011.08.006] [PMID]
34. Goldin PR, Gross JJ. Effects of mindfulness-based stress reduction (MBSR) on emotion regulation in social anxiety disorder. Emotion. 2010;10(1):83. [DOI:10.1037/a0018441] [PMID]
35. Kabat-Zinn J. Mindfulness-based interventions in context: past, present, and future. 2003. [DOI:10.1093/clipsy/bpg016]
36. Santorelli S, Kabat-Zinn J. Mindfulness-based stress reduction professional training resource manual. Worcester (MA): The Center for Mindfulness in Medicine, Healthcare and Society. 2002.
37. Parker SJ, Strath SJ, Swartz AM. Physical activity measurement in older adults: relationships with mental health. Journal of aging and physical activity. 2008;16(4):369-80. [DOI:10.1123/japa.16.4.369] [PMID]
38. Ardahan F. Life satisfaction and emotional intelligence of participants/nonparticipants in outdoor sports: Turkey case. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2012;62:4-11. [DOI:10.1016/j.sbspro.2012.09.003]
39. Aghamolaei T, Tavafian SS, Zare S. Determinants of health related quality of life on people living in Bandar Abbas, Iran. Iranian journal of public health. 2011;40(3):128-35.
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
فصلنامه بیومکانیک ورزشی
همدان،شهرک مدنی، بلوار امام خمینی(ره)، بلوار پروفسور موسیوند، مجتمع دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، معاونت پژوهش و فناوری، دفتر مجلات علمی
صندوق پستی: 734
تلفن دفتر نشریه: 08134494042
وب‌سایت: http://biomechanics.iauh.ac.ir
ایمیل: sportbiomechanics@iauh.ac.ir
