مقدمه
سالمندی یک فرایند طبیعی و سریع است که در اثر پشت سر گذاشتن دوران کودکی، نوجوانی، جوانی و سپس عبور از مرحله میانسالی حاصل میشود. افزایش سن یک جنبه غیرقابل انکار از زندگی است. کاهش میزان زاد و ولد، بهبود وضعیت بهداشت و افزایش سن امید به زندگی موجب افزایش عمر و متعاقباً افزایش جمعیت سالمندان و یا پدیده سالمندی در جهان شده است [
1].
با شروع سالمندی تغییراتی در سیستمهای فیزیولوژیک مرتبط با تعادل اتفاق میافتد. سیستم کنترل وضعیت و تعادل سازوکار پیچیدهای است که هماهنگی بین سیستمهای تعادلی در آن نقش بسزایی دارند [
2].
ازجمله مشکلات شایع در سالمندان که در اثر افزایش سن یا بیماری رخ میدهد، کاهش تعادل و کنترل پاسچر است، زیرا با افزایش سن، تغییرات و یا نوسانات بدنی افزایش یافته و درنتیجه احتمال زمین خوردن این افراد افزایش مییابد [
3].
آمار بیماری و مرگومیر مرتبط با سقوط در جهان صنعتی امروز بالاست. برای مثال، در آمریکا افتادن، دومین علت بزرگ و شایع آسیبهای کشنده غیرعمدی و آسیبزاست. راه رفتن و اختلالات ناشی از آن بخش جداییناپذیر از افتادن است و چون افتادن اغلب هنگام راه رفتن اتفاق میافتد، پس باید به آن هم توجه خاصی داشت.
برخی محققین معتقدند که کاهش تعادل به عنوان اصلیترین عامل مؤثر در زمین خوردن سالمندان به شمار میرود و به همین دلیل فاکتور تعادل و بازتوانی آن در این گروه سنی مورد توجه بسیاری از محققین قرار گرفته است [
4].
مراکز کنترلکننده تعادل در بدن به سه بخش تقسیم میشوند: 1. دهلیزی 2. بینایی 3. حسی پیکری. هر نوع اختلال در یکی از این سیستمها و یا عواملی مثل کاهش قدرت عضلانی و کاهش دامنه حرکتی میتوانند اثر منفی روی تعادل فرد داشته باشد، که اختلال در این سیستمها جزء عوامل فیزیولوژیکی یا عوامل داخلی محسوب میشوند. عوامل بیرونی که میتوانند روی تعادل تأثیر بگذارند، عبارتند از: نور کافی، ناهمواری زمین، استفاده از کفش نامناسب و غیره [
5].
میرمعزی و همکاران در تحقیقی به بررسی اثر تمرینات هوازی منتخب بر تعادل ایستا و پویای مردان سالم غیرفعال پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که تمرینات هوازی بر تعادل و حرکت سالمندان نقش مهمی ایفا میکند [
6].
خواجوی و همکاران در تحقیقی به بررسی اثر تمرینات قدرتی و تعادلی بر عملکرد تعادل و کیفیت زندگی مردان سالمند با سابقه افتادن پرداختند. مطابق نتایج این تحقیق یک آزمایش تمرینی قدرتی و تعادلی میتواند بر بهبود تعادل و کاهش خطر افتادن سالمندان مؤثر باشد. بهبود تعادل ایستا و پویا دو فاکتور مهم در طراحی تمرینات تعادلی است که بهبود این فاکتورها ملاک بسیار مناسبی در سنجش کارایی یک برنامه تمرینی است [
7].
خورنا و همکاران در تحقیقی به بررسی اثر تمرینات کاوتورن کوکسی بر تعادل و احتمال سقوط در سالمندان پرداختند. نتایج تحقیق بهبود قابل توجهی در تعادل و همچنین کاهش احتمال سقوط در سالمندان را نشان داد [
8].
مانکو و همکاران در تحقیقی به بررسی اثر تمرینات ثباتی فرانکل بر تعادل سالمندان پرداختند، نتایج تحقیق بهبود قابل توجهی در تعادل سالمندان را نشان داد [
9]. کی وون تأثیر برنامه تمرینی تحریک دهلیزی را روی راه رفتن زنان و مردان دارای سکته مغزی انجام دادند و دریافتند که تحریک سیستم دهلیزی اثر معناداری بر راه رفتن این افراد داشت [
10].
افراد در بیشتر فعالیتهای بدنی خود از یک جهتیابی عمودی پاسچر نگهداری میکنند. جهتیابی پاسچر به معنای قدرت فرد در حفظ یک تناسب معقول بین دستگاههای بدن و نیز بین بدن و محیط برای اجرای یک تکلیف است. افراد در جریان یک جهتیابی عمودی از چندین واکنش حسی شامل مرکز ثقل (سیستم دهلیزی)، سطح حمایتی (سیستم حسی حرکتی) و ارتباط بدن با اشیا، افراد و محیط اطراف (سیستم بینایی) استفاده میکنند [
11].
مطالعات نشان داده که تغییرات سنی در زمینه کنترل پاسچر به سیستمهای تعادلی بدن و تغییرات آنها وابسته است. درحقیقت، افزایش سن با نوعی اُفت در عملکرد سیستم بینایی، عملکرد بد و نقص در سیستم دهلیزی و تغییرات و کاستیهای افزاینده در سیستم حس عمقی افراد همراه است.
این امر میتواند به درستیِ اطلاعات ارسالی از این سیستمها به دستگاه عصبی مرکزی، آسیب وارد کند و با ایجاد اختلال و ارسال اطلاعات اشتباه درباره موقعیت مفاصل و وضعیت فضایی بدن به مغز، موجب اُفت عملکرد تعادلی، کاهش محدوده پایداری پاسچر و اُفت قابلیت اصلاح در پاسچر شود.
ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ درﻣﺎنی، ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت کاوتورن کوکسی به علت تمرکز بر سیستم دهلیزی با بالا و پایین کردن سر میتواند ﺑﺮ هماهنگی و ﺗﻌﺎدل اﻓﺮاد ﺳﺎﻟﻤﻨﺪ اثر مثبت داشته باشد. ویژگی این نوع تمرین ﺳﻬﻮﻟﺖ و ﺳﺎدگی در اﺟﺮا، ﻋﺪم ﻧﻴﺎز ﺑﻪ وﺳﺎﻳﻞ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺧﺎص و ﭘﺮ هزﻳﻨﻪ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﺳﺎﻳﺮ اﺛﺮات ﺟﺴﻤﺎنی و روانی ﻓﻌﺎﻟﻴﺖهای ﺑﺪنی است.
با توجه به توضیحات و مطالعات انجامشده در این موضوع، محقق درﺻﺪد ﭘﺎﺳﺦﮔﻮیی ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال اﺳﺖ ﻛﻪ آیا ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت کاوتورن کوکسی ﺑﺮ ﺗﻌﺎدل و قدرت اندام تحتانیﺳﺎﻟﻤﻨﺪان تأثیر دارد؟
روش شناسی
این مطالعه از نوع نیمهتجربی و کاربردی بود که در تابستان سال 1397 انجام شد. انتخاب نمونه به صورت در دسترس از بین سالمندان داوطلب از مراکز سالمندان شهر مشهد صورت گرفت. پس از نمونهگیری، 24 سالمند زن و مرد به صورت تصادفی به دو گروه دوازده نفری تقسیم شدند.
توضیحات درخصوص نحوه اجرای تمرینات توسط محقق انجام شد و پس از پر کردن فرم رضایتنامه آزمودنیها تمرینات را شروع کردند. معیارهای خروج از تحقیق شامل اختلالات فیزیولوژیکی و پاتولوژی مانند پارکینسون، ام اس، ناشنوایی، آلزایمر بود.
برای ارزیابی تعادل از تست بِرگ استفاده شد (اعتبار درونی 0/98 و بیرونی 0/99)، که شامل فعالیتهای ذیل است: 1) نشستن بدون حمایت، 2) حفظ حالت ایستاده با پاهای جدا از هم، 3) حفظ حالت ایستاده با پاهای چسبیده به هم، 4) حفظ حالت ایستاده با چشمان بسته، 5) ایستادن به صورتی که یک پا جلوی پای دیگر باشد، 6) ایستادن روی یک پا 7) نشستن روی صندلی از حالت ایستاده، 8) ایستادن از حالت نشسته روی صندلی، 9) انتقال از تختخواب به صندلی، 10) چرخش به طرفین، (90 درجه)، 11) چرخش 360 درجه، 12) برداشتن یک شیء از روی زمین، 13) دراز کردن دست به جلو و انتقال وزن به جلو و 14) انتقال وزن روی پاها به طور متناوب [
12].
همچنین برای ارزیابی قدرت اندام تحتانی از تست زمان برخاستن و رفتن استفاده شد (پایایی 0/99)، که شامل شش مرحله پشت سر هم است. برای انجام این آزمون ابتدا یک صندلی بدون دسته به فاصله سه متری از یک مانع (پایان مسیر) قرار داده شده، فرد در حالت نشسته با شنیدن فرمان رو حرکت کرده و زمان از آغاز تا پایان حرکت محاسبه شد.
آزمودنیها باید در سریعترین حالت ممکن و بدون دویدن این آزمون انجام میدادند. آزمون یادشده سه مرتبه با فاصله استراحت سه دقیقه بین هر بار اجرای آزمون انجام میشود. مراحل انجام آزمون به شرح زیر است: 1. بلند شدن از روی صندلی، 2. طی کردن مسیر سه متری مشخصشده، 3. چرخیدن دور مانع، 4. برگشت مسیر سه متری در مرحله، 5. چرخیدن دور صندلی و 6. نشستن روی صندلی. مدت زمانی که آزمودنی بتواند این آزمون را اجرا کند به عنوان امتیاز وی محسوب میشود [
14].
پس از اندازهگیریهای پیشآزمون، افراد گروه آزمایش، سه جلسه در هفته و به مدت دو ماه به انجام تمرینات کاوتورن کوکسی پرداختند (
جدول شماره 1). بعد از هشت هفته تمرین، افراد مجدد با تست تعادلی بِرگ و زمان برخاستن و رفتن مورد ارزیابی قرار گرفتند. نرمال بودن دادهها با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف بررسی شد. برای مقایسه تفاوتهای بین پیشآزمون و پسآزمون از آزمون تی همبسته و برای مقایسه تفاوتهای بین دو گروه از آزمون کوواریانس استفاده شد. تحلیلهای آماری در نرمافزار SPSS نسخه 26 با سطح معناداری (05/P˂0) انجام گرفت.
نتایج
نتایج آزمون نرمالیتی شاپیرو ویلک، نرمال بودن دادهها را در متغیرهای شاخص تعادل و قدرت اندام تحتانی تأیید کرد. نتایج مربوط به اطلاعات جمعیتشناختی در
جدول شماره 2 و نتایج آزمون تی همبسته و کوواریانس در رابطه با تأثیر تمرینات کاوتورن کوکسی بر تعادل و قدرت اندام تحتانی سالمندان در
جدول شماره 3 نشان داده شده است.
همانگونه که در جدول شماره 3 مشاهده میشود، در مرحله پیشآزمون تفاوت معناداری در شاخص تعادل و قدرت اندام تحتانی وجود ندارد و دو گروه با همدیگر همگن هستند. نتیجه آزمون آنالیز کوواریانس بر تفاوت نمرات این شاخصها در مرحله پسآزمون نشان داد که بین دو گروه کنترل و آزمایش در شاخص تعادل و قدرت اندام تحتانی تفاوت معناداری وجود دارد.
همچنین نتایج حاصل از آزمون تی وابسته نشان داد که گروه آزمایش در شاخص تعادل و قدرت اندام تحتانی نسبت به مقادیر پیشآزمون بهبود معناداری داشته است (05/0˂P).
بحث
هدف از انجام پزوهش حاضر، بررسی تأثیر تمرینات کاوتورن کوکسی بر تعادل و قدرت اندام تحتانی سالمندان بود. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که تمرینات کاوتورن کوکسی در بهبود تعادل و قدرت اندام تحتانی سالمندان در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل مؤثر است (0/05˂P) و در مقایسه پیشآزمون و پسآزمون گروه آزمایش، تعادل ایستا و پویا تفاوت معناداری مشاهده شد.
سونگ و همکاران، تأثیر تمرینات ثبات تنه و گردن را بر تعادل سالمندان بررسی کردند. نتایج تحقیق افزایش معناداری در رکوردهای تعادلی افراد نشان داد [
15]. براچمن و همکاران به بررسی اثر بازی مجازی بر تعادل سالمندان پرداختند. این مطالعه تأثیر بازی مجازی را بر بهبود تعادل سالمندان مثبت اعلام کرد [
16]. ابرقویی و همکاران، اثر تمرینات کاوتورن کوکسی را بر تعادل و کیفیت زندگی سالمندان بین سن شصت تا هشتاد سال بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که تمرینات کاوتورن کوکسی به علت درگیری کامل سیستم دهلیزی و چشم ها، بر تعادل و کیفیت زندگی سالمندان اثر معناداری دارد [
17] که با مطالعه حاضر همسو است. همچنین یافتههای این تحقیق با یافتههای تحقیقات فرنادا و همکاران، کامرانی فراز و همکاران و میرزاییان و همکاران که در پژوهشهای خود، بهبود قدرت اندام تحتانی را پس از اعمال برنامههای تمرینی گزارش دادهاند، همخوانی دارد [
18-
20]. زامبار و همکاران، تمرینات کاوتورن کوکسی را بر تعادل ایستا و پویا و احتمال سقوط سالمندان زن انجام دادند. در این مطالعه، آزمودنیها به دو گروه درمان معمول و گروه کاوتورن کوکسی و درمان تقسیم شدند.
پس از انجام آزمایش دریافتند که در گروهی که تمرینات کاوتورن کوکسی انجام دادند تعادل ایستا، پویا و احتمال سقوط بهبود معناداری نشان داد [
21] پویا بودن برخی از آیتمهای تمرین، احتمال بهبود در قدرت اندام تحتانی آزمودنیها را نیز میدهد.
از طرفی، به دلیل اینکه آزمون بِرگ به تنهایی نمیتواند بیانگر تعادل و قدرت باشد، از آزمون برخاستن و رفتن استفاده شد. در این زمینه، نتایج پژوهش ریبریو و همکاران نشان داد نمرههای مقیاس تعادلی بِرگ بر کاهش احتمال سقوط اثرگذار است و تمرینات کاوتورن کوکسی پیشرفت قابل توجهی را در بهبود تعادل شرکتکنندگان نشان داد [
22].
محمودی و همکاران، در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که یک دوره تمرین ثبات مرکزی بر بهبود تعادل افراد سالمند تأثیرگذار است [
23]. توانایی افراد در حفظ تعادل تقریباً برای انجام موفقیتآمیز تمامی حرکات روزمره ضروری است.
بر اساس تئوری سیستمها، توانایی کنترل وضعیت بدن در فضا ناشی از اثر متقابل و همزمان و پیچیده سه سیستم عصبی، عضلانی و اسکلتی است که در مجموع «سیستم کنترل پاسچر» نامیده میشود. این سیستم کنترل پاسچر برای حفظ تعادل و به دنبال آن، ایجاد حرکت را مستلزم تلفیق دادههای حسی برای تشخیص موقعیت بدن در فضا و همینطور توانایی سیستم عضلانی اسکلتی برای اعمال نیروی مناسب میداند.
بر اساس این تئوری، عوامل عضلانی اسکلتی مؤثر در تنظیم تعادل چنین است: ویژگیهای عضله و دامنه حرکتی مفصل و ارتباط بیومکانیکی قسمتهای مختلف بدن، ضمن اینکه سیستم عصبی نیز نقش بسیار مهمی در کنترل پاسچر ایفا میکند.
با استناد به تئوری سیستمها و همچنین تأثیر ورزش روی هریک از این سیستمها، این موضوع منطقی به نظر میرسد که افراد ورزشکار، تعادل و عملکرد جسمانی بهتری در مقایسه با افراد غیرورزشکار دارند. همچنین از آنجا که تعادل علاوه بر دروندادهای گیرندههای حس عمقی، به دروندادهای گیرندههای پوستی وابسته است، کاهش تعادل تا حدودی با کاهش تواناییهای حس حرکت در افراد مسن مرتبط است [
24].
کاهش حداکثر قدرت عضلات نیز در افراد سالمند در نقصان کنترل تعادل آنها مؤثر است. نزول قدرت در این گروه را میتوان به کاهش فعالیت جسمانی یا افزایش سن نسبت داد یا میتوان گفت که حداقل بخشی از این کاهش قدرت به کاهش شدت و حجم تمرینهای افراد سالمند مربوط میشود، زیرا سالمندان از انجام کارهای سریع خودداری میکنند. همچنین تمرینهای جسمانی ممکن است بر آمادگی بدنی سالمندان و بهبود استقلال آنها در انجام امور روزمره تأثیرگذار باشد و موجب بهبود تعادل، کیفیت زندگی و قدرت سالمندان شود [
25].
ورزشهایی که به صورت منظم انجام میشود، میتواند روی تعادل، تأثیرات مثبت داشته باشد. با توجه به افزایش روزافزون تعداد سالمندان در جامعه و به تبع آن افزایش عوارض ناشی از پیری مانند بیتعادلی، زمین خوردن، کاهش قدرت و اُفت سایر عوامل جسمانی، پیدا کردن بهترین نوع تمرین که برای سالمندان مفید بوده و از نظر زمان، مکان مورد نیاز و هزینه برای آنها به صرفه باشد، بسیار اهمیت دارد.
با توجه به تحقیقات انجامشده که در پیشینه پژوهش بیان شد، مشاهده میشود که تأثیر حرکات منظم و تمرینات ورزشی در بخشهای مختلف سیستماتیک بدنی در سالمندان تأثیر مهم و چشمگیر داشته و باعث بالا بردن سلامت سالمندان و درنتیجه سلامت خانواده و جامعه میشود [
26].
حال که در کشور ما میانگین سن در حال افزایش است، نیاز جامعه ما به تحقیق و مطالعه در این زمینه و بررسی چالشهایی که وجود دارد و یا در آینده با آنها درگیر خواهیم شد، ضروری است. با مطالعه بیشتر در این زمینه و با انجام راهبردهای عملی و ایجاد زمینه لازم و بسترسازی مناسب از طرف مسئولین و دستاندرکاران میتوان کشور را به سوی جامعه سالم سالمندی سوق داد. درنتیجه نیاز به ارائه راهکارهای مناسب و مفید، محققان ما را در انجام مطالعه و تحقیق در این زمینه مصمم میکند [
27]. از محدودیتهای تحقیق حاضر میتوان به حجم نمونه نسبتاً کوچک، کنترل نشدن شرایط روحی و روانی آزمودنیها و عدم کنترل فعالیتهای شبانه و میزان خواب آزمودنیها بر نتایج آزمون اشاره کرد.
نتیجهگیری نهایی
یافتههای پژوهش حاضر نشان داد که تمرینات کاوتورن کوکسی بر بهبود تعادل و قدرت اندام تحتانی سالمندان تأثیر مثبت دارد. اثرگذاری این تمرینات به طور مستقیم بر سیستم دهلیزی است و برای افرادی که اختلال دهلیزی دارند یا سالمندان به علت بالا رفتن سن و کاهش عملکرد سیستم دهلیزی، آزمایش تمرینی مناسب است. علاوه بر این، این نوع تمرینات به دلیل سهولت در اجرا و عدم نیاز به ابزار و وسایل، برای سالمندان مقیم آسایشگاه و یا سالمندان در منزل بسیار مناسب است که بتوانند آمادگی جسمانی خود را حفظ کنند. به دلیل بالا بودن آیتمهای تمرینات کاوتورن کوکسی بهتر است قبل از اجرای اصلی برنامه تمرینی، شیوه درست تمرین به سالمندان توضیح و آموزش داده شود تا بازدهی بالاتر باشد و خطا در اجرا کاهش یابد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمانهای تأمین مالی در بخشهای عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.
تعارض منافع
بنابر نظر نویسندگان، این پژوهش تعارض منافعی ندارد.
تشکر و قدردانی
پژوهشگران این مطالعه وظیفه خود میدانند از مسئولین محترم آسایشگاه سالمندان سلامت شهر مشهد و سالمندانی که در این پژوهش به عنوان آزمودنی قبول زحمت کرده و بیشترین همکاری را داشتهاند، کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشند.